Կամ ցեղասպանությունը կգրվի առանց չակերտի, կամ Հայաստանը կօգտագործի վետոյի իր իրավունքը, եւ «Կովկասի պատմություն» դասագիրքը լույս չի տեսնի:
Օրերս «Ռեգնում» գործակալությունը հաղորդագրություն է տարածել, ըստ որի Ադրբեջանի կրթության նախարար Միսիր Մարդանովը «ԱզերԹաջ» լրատվական գործակալությանը հայտնել է, թե ԵԽ նախաձեռնությամբ եւ ֆինանսական աջակցությամբ ստեղծվելիք «Կովկասի պատմություն» դասագրքի հրատարակումը ձգձգվում է հայկական կողմի պատճառով: Հայկական կողմը, ըստ Մ. Մարդանովի, ունի դժգոհություններ, եւ այդ պատճառով էլ դասագիրքը, որ պետք է լույս տեսներ մինչեւ նոր ուսումնական տարվա սկիզբը, դեռ պատրաստ չէ: Տեղեկատվությունն ավարտվում է հետեւյալ նախադասությամբ. «ԵԽ-ն դեռ չի արտահայտել իր վերաբերմունքը Հայաստանի՝ նման ոչ օբյեկտիվ պահվածքի վերաբերյալ»: Իսկ Հայաստանի «ոչ օբյեկտիվ» պահվածքին ո՛չ գործակալությունը, ո՛չ էլ առավել եւս ադրբեջանցի պաշտոնյան, չեն անդրադարձել:
Նախ՝ ծրագրի մասին: «Թբիլիսյան նախաձեռնություն» ծրագիրը, որի շրջանակներում էլ նախատեսվում էր հիշյալ դասագրքի հրատարակումը, ԵԽ գլխավոր քարտուղարի մտահղացումն է եղել, որն էլ աջակցության է արժանացել 1997 թ. Վրաստանում կայացած՝ Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի եւ Ռուսաստանի կրթության նախարարությունների ներկայացուցիչների կողմից: ԵԽ-ն այս նախաձեռնությանը կարեւոր քաղաքական նշանակություն է տալիս՝ համարելով, որ այն միտված է Կովկասում հակամարտությունների խաղաղ կարգավորման գործընթացի աջակցությանը: Ըստ նախագծի, դասագիրքը հասցեագրված է 14-16 տարեկաններին եւ չի փոխարինելու ազգային եւ համաշխարհային պատմության դասագրքերին, ներկայացվելու է իբրեւ լրացուցիչ գրականություն: Հրատարակվելու է անգլերեն, ապա թարգմանվելու է 4 լեզվով: Նրանում ընդգրկվելու են հետեւյալ թեմաները. ազգագրություն, կրոն, գիր-գրականություն, մշակույթ, կրթություն եւ գիտություն, ճարտարապետություն, քաղաքաշինություն, տնտեսություն, Կովկասի ժողովուրդների փոխադարձ կապերը:
Յուրաքանչյուր երկիր ծրագրին մասնակցում է 4 հոգուց բաղկացած խմբով, ուր նախարարության ներկայացուցիչը ծրագրի համակարգողն է: Մեր դեպքում՝ ԿԳՆ բարձրագույն կրթության բաժնի պետ Սասուն Մելիքյանը: Վերջինս մեզ տրամադրեց ծրագրի գործընթացների հետ կապված բոլոր փաստաթղթերը: Այստեղ պարզորոշ երեւում է, որ այս տարիներին ադրբեջանական կողմը բազմաթիվ խախտումներ եւ կեղծիքներ է թույլ տվել իր բաժին պատմության նկարագրության հարցում: Այս փաստը առանձին հանդիպումների ժամանակ հաստատել են թե՛ ԵԽ ներկայացուցիչները, թե՛ ռուսական եւ վրացական կողմերը եւ թե՛ Ադրբեջանի կրթության նախարարության ներկայացուցիչը: Այդ կեղծիքներից է, օրինակ, այն, որ ադրբեջանցիներն իրենց պատմությունը ներկայացնելիս հաճախ սեփականաշնորհում են հայկական եւ պարսկական արժեքները: Ադրբեջանցի են ներկայացնում պարսիկ միջնադարյան հեղինակներ Նիզամիին, Հաթամիին, սեփականացնում են պարսկական տարածքներ: Իսկ Ատրպատականը եւ Հին Աղվանքը ադրբեջանցիները համարում են իրենց պատմության հատված: Մինչդեռ Ատրպատականը տարածքային առումով գտնվում է Արաքսից հարավ, իրանական մշակույթի տարածաշրջանում եւ որեւէ կապ չունի Ադրբեջանի պատմության հետ: Իսկ Աղվանքում բացառապես քրիստոնյաներ են ապրել, կենտրոնն էլ եղել է Գանձասարը, եւ ադրբեջանցիների պնդումը, թե աղվաններն իրենց նախնիներն են՝ պատմական կեղծիք է: Այս եւ նման շատ ուրիշ կեղծիքներ վերջին տարիներին հաջողվել է շտկել:
Այս փուլում դասագրքի հրատարակման ձգձգումը կապված է հայերի համար շատ սկզբունքային՝ ցեղասպանության հարցի հետ: Սասուն Մելիքյանը մեր խնդրանքով անդրադառնում է հայկական կողմի դիրքորոշմանը: «Վերջին շրջանում վեճերի հիմնական պատճառն այն էր, որ տեքստերի մեջ ցեղասպանություն բառը չէր ընդգրկվում: Այլ առաջարկվում էր մի անորոշ տեքստ. «առաջին աշխարհամարտի տարիներին ռազմական գործողություններ էին, եւ պատերազմի ընթացքում, ելնելով այդ ռազմական գործողություններից, մարդիկ մահացան, իրենց բնակության վայրերից քշվեցին եւ այլն»: Շատ անորոշ ձեւակերպում, որ յուրաքանչյուր պատերազմող երկրի համար էլ կարող էր լինել»: Լոնդոնում 2002 թ. խորհրդակցության ժամանակ հայկական կողմը ներկայացրել է այն տեսակետը, որ դա թուրքական կառավարության կողմից ծրագրված քաղաքականությունն էր, որի նպատակն էր հայության բնաջնջումն իր պատմական հայրենիքում եւ որը բնութագրվում է որպես ցեղասպանություն: Ադրբեջանցիներն ի պատասխան ասել են, որ կմտածեն, տեղյակ կպահեն, բայց արդյունքում, ըստ էության, ոչինչ էլ չեն փոխել: «Այդ ժամանակ մենք մեր բողոքը ներկայացրինք ԵԽ՝ արտգործնախարարության միջոցով: ԵԽ-ն էլ իր հերթին կոմպրոմիսային տարբերակ գտավ՝ «ցեղասպանությունը» գրեց չակերտներում եւ տողատակում ավելացրեց բացատրություն, որ կան երկրներ, որ դա որակել են իբրեւ ցեղասպանություն: Սակայն մենք դրան էլ համաձայն չենք եւ վերջին տարբերակում առաջարկեցինք ավելի խմբագրված տեքստ, որտեղ թվում ենք բոլոր այն երկրները, որոնք ճանաչել են հայոց ցեղասպանությունը, ավելացնում ենք 1,5 մլն զոհերի թիվը եւ ցեղասպանություն բառը գրում ենք առանց չակերտների»: Այս վերջին առաջարկի պատասխանը ԿԳՆ-ն դեռեւս չի ստացել: Սասուն Մելիքյանը վստահեցնում է, որ եթե այն չընդունվի, հայկական կողմը կհրաժարվի մասնակցությունից՝ օգտագործելով վետոյի իր իրավունքը:
ՀԱՍՄԻԿ ԲՈՒԴԱՂՅԱՆ
