Անակնկալ դիմորդների համար

Ապտակ՝ ուսուցիչների տքնաջան աշխատանքին

Մի քանի օր առաջ Փառանձեմ Մեյթիխանյանի «Հայերենի ուղղագրական նոր բառարանը» (Երեւան, 2005), դեռ դպրոց չմտած, ՀՀ ԿԳՆ Կրթության ազգային ինստիտուտի երաշխավորությունը չունենալով եւ ընդամենը մի քանի ամիս հրապարակի վրա լինելով, տեղ գտավ «Դիմորդ 2005» գրքում՝ իբրեւ հայոց լեզվի գրավոր քննության համար առաջարկվող լրացուցիչ գրականություն: Ընդ որում՝ միակը: Թե՛ հեռուստատեսային գովազդը («Հայլուրի» մակարդակով), թե՛ բառարանի առաջաբանը, իսկ այժմ էլ «Դիմորդ 2005»-ը ազդարարում են, որ սա է մեն-միակ բառարանը դիմորդների համար, որ նրանք էլ ուրիշ գիրք կարող են չբացել, ուրիշ գրքից սովորելու բան չունեն: Գնացե՛ք եւ փութով գնեցե՛ք:

Հասկանում եմ, որ եղել է մեկի բարի ցանկությունը, մյուսի անտարբերությունը, երրորդի անկարողությունը՝ կասեցնելու այդ անխոհեմ քայլը, բայց ոչ ոքի մտքով չանցա՞վ, որ սա ապտակ է հրապարակի վրա եղած բազմաթիվ բառարանների, տեղեկատուների, ուղեցույցների հեղինակների մասնագիտական հեղինակությանը, անուղղելի հարված քիչ թե շատ կայուն գրություն ունեցող բազմաթիվ բառերի եւ բաղադրյալ անունների գրությանը, դրա հետեւանքով էլ՝ հարյուրավոր ուսուցիչների տարիների տքնաջան աշխատանքին:

Հակադրվելով քիչ թե շատ ընդունելի բազմաթիվ գրությունների` Փ.Մեյթիխանյանը սեփական լուծումներով շփոթ է առաջացնում այն տեղերում, որտեղ առ այսօր խնդիր չի էլ եղել: Խոսենք կոնկրետ օրինակներով: Այսպես, ճիշտ են համարվում մաքուրօդ, հերուորդի (պատկերացնու՞մ եք), մայրգումար, հայքրիստոնյա, հավուրպատշաճի, անտառարգելոց, մայրումանուկ, մայրուաղջիկ (էջ 24-25) եւ այլն: Հիմա, հայերենի՛ ուսուցիչ, ի՛նքդ գլուխ հանիր եւ աշակերտներին էլ բացատրի՛ր, թե այս ինչպե՛ս եղավ: Հատկապես որ 44-րդ էջում նույն աշակերտը «մերժվողների» ցանկում կտեսնի անտառպուրակ-ը: 34-րդ էջում կոլումբիացի-ն է ճիշտ, 46-րդում` կոլումբացի-ն (այստեղ կոլումբիացի-ն ուղղակի անթույլատրելի է հայտարարվում): 91-րդ էջում նոբելյան մրցանակ է, 308-րդում՝ Նոբելյան մրցանակ, 16-րդ էջում Կորդիլերյան լեռներ-ն է ճիշտ, 236-րդում՝ Կորդիլիերյան լեռներ-ը եւ այլն: Մի տեղ ոչ թույլատրելի է համարվում աղեղաձեւ գրությունը (էջ 44), ստացվում է, որ ճիշտ է աղեղնաձեւը, սակայն մեկ այլ տեղում թույլատրելի են նաեւ եղեգյա-ն (էջ 38) եւ վերջավանկ-ը (էջ 43) եւ այլն:

Հրամայաբար ոչ թույլատրելի է համարվում Սուրբ գիրք գրությունը (էջ 20): Ասենք թե դիմորդը եւ նրա ուսուցիչն ընդունեցին այս խիստ հանձնարարականը, բայց նրանք ի՞նչ կմտածեն, երբ 368-րդ էջում տեսնեն Սուրբ Գիրք// Սուրբ գիրք զուգաձեւությունը: (Չես հասկանում, թե ի՛նչ սկզբունքով է առաջնորդվում հեղինակը): Սրանց կողքին իհարկե անթույլատրելի պիտի հռչակվեր Դավիթ Բեկ գրությունը, քանի որ վերջին տարիների ուղղագրական մի քանի բառարաններ այն ընդունելի են համարել: Եթե բծախնդրորեն հետեւում ենք տերմինաբանական կոմիտեի վաղուց հնացած որոշումներին, ապա ի՞նչ իրավունքով գրչի մեկ հարվածով փոխվում է շատ ու շատ բառերի, հատուկ անունների ուղղագրությունը: Այսպես, ոչ թույլատրելի են համարվում (էջ 18) Արգիշտի (սխալ են հայկական հանրագիտարանները, դասագրքերը, սխալ է Արգիշտիխինիլի-ն. պարզվում է՝ պիտի լինի Արգիշթե կամ Արգիշթի), Էռնստ (Հեմինգուեյի անունը փոխվե՞ց) եւ այլ անուններ:

Հայերենի բարձրագույն խորհուրդը ե՞րբ քննարկեց, ե՞րբ որոշվեց, դասագիրք եւ ուսումնական բառարան ե՞րբ մտավ եւ ե՞րբ ուսուցանվեց, որ հիմա էլ դիմորդներին են հրամցնում:

Բառարանում խառնվել են արդի հայերենի եւ գրաբարի իրողությունները: Այսպես, Հոբ-ի կողքին ճիշտ է համարվում հին Հովբ ձեւը (էջ 16), սակայն մեկ այլ տեղում սխալ է համարվում նույնպես գրաբարյան դայեկորդի-ն (էջ 45) եւ այլն:

Բառարանը, որ թվում է՝ գրական հայերենի նյութը պիտի ներկայացներ, հեղեղված է թուրքական փոխառություններով, նեղ բարբառային այնպիսի բառերով, որ ապշած ես մնում: Այսպես, յադ, յորղա (էջ 296), չադր (էջ 322), խաբար, խաթր, խալխ (էջ 194), խարջել (էջ 198) եւ այլն: Այս սկզբունքով բառացանկը կարելի էր եւս 30000 բառով ավելացնել: Որ ի՞նչ:

Կամայական են մեկնաբանվում հայերենի տառադարձության ընդունված կանոնները: Բառարանում թույլատրելի են համարվում, օրինակ, Ալեության եւ Ալեուտյան, Պրահա եւ Պրագա, Հորվաթիա եւ Խորվաթիա, Մարքվարթ եւ Մարկվարտ տարբերակները (էջ 15-16), ոչ թույլատրելի՝ «Կամելիազարդ տիկինը» (էջ 20), մինչդեռ հավասարապես գործում են կ-ով եւ ք-ով տարբերակները, դեռ ավելին՝ բուսաբանական բառարանում նշյալ բույսի անունը «կամելիա» է: Միանշանակ ոչ թույլատրելի է համարվել քոմփյութեր-ը (էջ 46), (կոմպյուտեր-ն ընդունելի է դիտվել) եւ այլն: Ընդունելի են դիտվել բիսկվիթ եւ բիսքվիթ գրությունները (էջ 38), (իսկ բիսկվի՞տ-ը), Ատտիկե-ն՝ այո, Ատտիկա-ն՝ ոչ (էջ 18): Կա Դանթե Ալիգիերի-ն (էջ 140), չկա Դանտե-ն: Ռոքֆոր-ը կ-ով է տրված (էջ 347) եւ այլն: Որեւէ բացատրություն, հիմնավորում չկա, կան խառնիխուռն կազմված անսկզբունք ցանկեր, որոնց մեջ միայն մոլորվում-խճճվում ես:

Ցավալի են բացահայտ սխալները, որոնք կապակողմնորոշեն դիմորդներին: Օրինակ՝ կրճտել, կրճտոց միանգամայն ճիշտ ձեւերն այս բառարանում տրված են ռ-ով (էջ 46, 231): Թույլատրելի են համարվում աճրդատեղի-ն եւ աճրդատեղ-ը՝ առանց ու-ի (էջ 36), բարձիթող-ը՝ առանց վերջին ի-ի, աշտեն–ը՝ ն-ով (էջ 37), պուտպուտ–ը՝ առանց գծիկի (էջ 337), շրջօրյա-ն՝ առանց ու-ի (էջ 42) եւ այլն:

Էլ չենք ասում այն, որ ոչ թույլատրելի տարբերակներ անվանման տակ աշակերտական բազմապիսի սխալների եւ գոյություն չունեցող ձեւերի մի հանդես է: Տրվում են այնպիսի գրություններ, որոնց պատկերն իսկ պիտի խրտնեցնի գրագետ աշակերտին: Այսպես՝ ծխամորչ, ներեղություն, եկավոր (էջ 44-45) եւ այլն: Այդ սկզբունքով բառարանը կարելի էր էլ ավելի ուռճացնել. չէ՞ որ մեզանում շատերը գրքի մասին ծավալով եւ գեղեցիկ, զարդարուն կազմով են կարծիք կազմում:

Հայ գրի եւ գրչության 1600-ամյակին նվիրված բառարանում ոչ թույլատրելի է համարվում սուլթան Համիդ անվան փոքրատառով գրությունը (էջ 20). հայ աշակերտին պարտադրվում է գրել մեծատառով` Սուլթան Համիդ: Ի դեպ, մեր «Մեծատա՞ռ, թե՞ փոքրատառ» բառարան-տեղեկատուի բոլոր երեք հրատարակություններում սուլթան բառահոդվածի մեջ այդ անվան գրությունը հատուկ բացատրվում է: Ի՞նչ է սա. անտեղյակությո՞ւն:

Ավելորդ ենք համարում անդրադառնալ բառերի ընտրությանը: Ըստ հեղինակի հավաստիացման՝ բառարանի նյութը քաղվել է դպրոցական դասագրքերից: Դա իհարկե այդպես չէ: Այլապես ինչո՞վ բացատրել, որ լեզվաբանի կազմած բառարանում լեզվաբանական տերմիններից կան, օրինակ, բացահայտիչ-ը (էջ 103), (չկա բացահայտյալ-ը. սա ավելի դյուրի՞ն գրություն ունի), որոշյալ-ը (էջ 320), (այստեղ էլ չկա որոշիչ-ը), չկան թե՛ հատկացուցիչ-ը, թե՛ հատկացյալ-ը:

Աշակերտներին, դիմորդներին, բոլոր-բոլորին հասցեագրված այս բառարանում կան, օրինակ, ամբոխավարություն, ամբարտավանություն եւ -ություն վերջածանցով շատ ու շատ բառեր, բայց չկան, ցավոք, մարդկային հատկանիշներ անվանող մի շարք բառեր՝ համեստություն, երախտագիտություն, երախտամոռություն, սնապարծություն, սնափառություն եւ այլն: Դրանք շատ կարեւոր բառեր են (ոչ միայն գրության տեսանկյունից). տեսնես բառարանագիրն ինչու՞ է շրջանցել:

Թվարկված օրինակների նման ուրիշներն էլ որքան ուզեք կարող ենք բերել, բայց դա չէ կարեւորը: Հատկապես որ դրանց մի մասի վերաբերյալ մեր անհամաձայնությունը եւ զարմանքը հենց հեղինակին ենք հայտնել: Մտահոգիչը տխուր եւ վրդովեցուցիչ երեւույթն է, մասնագիտական էթիկայի կոպիտ ոտնահարումը եւ ամենակարեւորը՝ ուսուցչի եւ աշակերտի շահի անտեսումը:

ԴԱՎԻԹ ԳՅՈՒՐՋԻՆՅԱՆ