ԹԵՐԹԵՐԸ ԳՈՅԱՏԵՎՄԱՆ ՓՈՒԼՈՒՄ ԵՆ, ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՉԵՆ ԱՆՑՆՈՒՄ

«Թերթերի չտարածման
լավագույն եղանակը տարածման գործակալությունների հետ անվերադարձ պայմանագիր կնքելն
է»,- ասում է հայաստանյան տպագիր լրատվամիջոցների ղեկավարների մի մասը։ «Բայց այսօր
դա ամենաարդյունավետ եղանակն է, ուրիշ ելք չկա. ստիպված ենք դրան գնալ»,- գտնում
է մյուս մասը։ Եվ միայն բացառության կարգով անվերադարձ պայմանագիրը համարվում է գերազանց,
փոխշահավետ տարբերակ։ Սակայն մեր բոլոր զրուցակիցներն էլ, լինեն թերթ արտադրող, թե
տարածող, գտնում են, որ տպագիր մամուլի տարածման ցանցը բարելավման կարիք ունի: «Չգիտեմ
ձեռք է տալիս, թե ոչ» «Իրավունք» թերթի տնօրեն Գեղամ Գրիգորյանն ասում է,
որ թերթը պահելու համար իրենք հավելվածներ սկսեցին տպագրել, որոնցով էլ դիմացան շուկայի
մրցակցությանը։ Իսկ տպաքանակը հիմնականում աճում է այլ թերթերի հետ միասին՝ քաղաքական
իրադարձությունների սրմանը զուգահեռ։ Պրն Գրիգորյանը թերթերի տարածման ցանցը
բավարար չի համարում, հատկապես մարզերի մասով։ «Մամուլը տարածող գործակալությունների
թիվը սահմանափակ է, բոլորի հետ աշխատում ենք, բայց դա բավարար չէ։ Երեւանում տնտեսվարող
սուբյեկտների վերադասավորում է տեղի ունեցել, իսկ թերթերի կրպակները մնացել են նույն
տեղում։ Գործարար շրջանակները փոխվել են»։ Դա, ըստ պրն Գրիգորյանի, նույնպես ազդում
է թերթերի տարածման վրա։ Նրա կարծիքով՝ շրջիկ տարածողների ցանցը հենց այս պատճառով
է առաջացել։ Փոքր բացառությամբ, ԶԼՄ-ի մեր զրուցակից ղեկավարները հիմնականում
ասացին, որ սեփական ուժերով տարածում ապահովելը ձեռնտու չէ, ծախսերն անգամ չեն փակում։
«Իրավունքը» հրաժարվում է մամուլի տարածման գործակալությունների հետ անվերադարձ
պայմանագիր կնքել, գերադասում է աշխատել տարածող բոլոր գործակալությունների հետ հավասար
պայմաններով»,- ասում է Գ. Գրիգորյանը։ «Անվերադարձ պայմանագիր չունենք։ Այդ
կերպ կախման մեջ ենք լինում տարածող գործակալությունից,- ասում է «Հայաստանի Հանրապետություն»
թերթի գլխավոր խմբագիր Տիգրան Ֆարմանյանը,-որովհետեւ տպաքանակ է պարտադրում»։ Պրն
Ֆարմանյանը կասկածում է, թե գործակալությունը ճիշտ գիտի իր թերթի պահանջարկը, քանի
որ, ըստ նրա, այն չունի պահանջարկը պարզելու հստակ մեխանիզմներ։ «Հայմամուլ»
ՓԲԸ-ի գործադիր տնօրեն Արշալույս Մանուկյանը կարծում է, որ անվերադարձ պայմանագիրը
փոխշահավետ է, այլապես կես տարի կաշխատեր: Իսկ իրենք արդեն որոշ թերթերի հետ չորս
տարի է՝ այդպես են աշխատում: «Անվերադարձը թերթին շատ ձեռնտու է»,- գրեթե
կրկնում է «Առավոտի» տնօրեն Պետրոս Պետրոսյանը: Նա գտնում է, որ հակառակ պարագայում
թերթերի տնօրենների համար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում «արանքում մեջ-մեջ անելու»:
Իսկ այն փաստարկի հետ, որ անվերադարձի դեպքում «Հայմամուլը» որոշակի եւ, որ բնական
է, ցածր տպաքանակ է պարտադրում, պրն Պետրոսյանը համաձայն չէ. «Ինձ պետք չէ ծախսեր
անել, թերթ տպել, որ հետո այն չվաճառվի եւ ետ գա»: «Հայմամուլ» ՓԲԸ-ի գործադիր տնօրենն
ասում է, որ նույնիսկ անվերադարձի դեպքում իրենք ռիսկի են դիմում եւ վերադարձ են
ունենում, որը, սակայն, տեղավորվում է իրենց եկամուտների մեջ: Անվերադարձ
պայմանագիրը ենթադրում է, որ «Հայմամուլը» պարտավորվում է որոշակի տպաքանակից ոչ
պակաս թերթ իրացնել եւ այն արտադրողին չանհանգստացնել, եթե այդ տպաքանակի որոշ մասը
չվաճառվի: Սակայն վերադարձի որոշակի տոկոսի գերազանցման դեպքում ահազանգում է խմբագրություն,
եւ տպաքանակն իջեցվում է: «Առավոտի» հետ պայմանագրում, սակայն, բացակայում է համապատասխանաբար
տպաքանակի բարձրացման մասին կետը: Պ. Պետրոսյանն ասում է. «Ինքնարժեքով հաշվարկել
ենք. ավելի լավ է քիչ տպագրեմ, ստեղծեմ դեֆիցիտ, քան թանկ տպեմ, չվաճառվի եւ «մնա»
թերթի վրա»: Վերջինս կոնկրետ «Առավոտի» տարածման բարելավումը, հետեւաբար եւ թերթի
զարգացումը տեսնում է նախ՝ փոստային ծառայության, երկրորդ՝ ինտերնետային տարբերակի
զարգացմամբ, եւ երկուսի արդյունքում՝ բաժանորդագրության ընդլայնման մեջ: «Հայմամուլի»
հետ անվերադարձ պայմանագիր ունեմ, չգիտեմ՝ ձեռք է տալիս, թե ոչ»,- ասում է «Ազգ»
օրաթերթի գլխավոր խմբագիր Հակոբ Ավետիքյանը: «Անվերադարձի դեպքում կրպակատերն ու
«Հայմամուլն» աշխատում են մեկ օրինակ էլ չավելացնել: Մեր տպաքանակը 1997-ից չի փոխվել,
այսինքն՝ նոր ընթերցող չունենք. կամ մեր բովանդակությունից է, կամ թերթի տարածման
անարդյունավետությունից»: «Ազգն» անվերադարձ աշխատում է միայն «Հայմամուլի» հետ,
իսկ «Հայփոստի» եւ եւս երկու գործակալությունների հետ՝ վերադարձի մասին պայմանագրով:
Մամուլի տարածման անբավարար վիճակի պատճառները պրն Ավետիքյանը տեսնում է նաեւ
կրպակների սխալ սեփականաշնորհման մեջ՝ գտնելով, որ այն ժամանակ իրենք խմբագիրներով
այս վիճակը կանխատեսում էին: Կրպակները սեփականաշնորհվել են, իսկ այն տարածքները,
որոնց վրա գտնվում են այդ կրպակները, տրվել վարձակալությամբ: Ինչը նշանակում է, որ
ցանկացած պահի կրպակատիրոջը կարող են պարտադրել հեռացնել կրպակը: Այս կապակցությամբ
իր դժգոհությունը հայտնեց նաեւ «Հայմամուլի» տնօրենը: Նա տեղեկացնում է, որ սեփականաշնորհված
այլ օբյեկտների տերեր հաճախ կրպակատիրոջը պարտադրում են հեռանալ այդտեղից, քանի որ
դժգոհ են կրպակների արտաքին տեսքից կամ իրենց օբյեկտին դրանց չափազանց մոտ լինելուց:
Այդպիսի արդեն տասնվեց դեպք են հաշվել «Հայմամուլում» եւ նախնական զրույցից հետո
պատրաստվում են այս անգամ Երեւանի քաղաքապետին ներկայացնել խնդիրը իր ողջ ծավալով:
Ի դեպ, միայն Երեւան քաղաքում «Հայմամուլն» ունի 130 կրպակ (հանրապետությունով մեկ՝
250): Իսկ թե ընդհանրապես քանի, մասնավորապես՝ մամուլի տարածման կրպակ կա Երեւանում,
չկարողացավ պատասխանել անգամ Երեւանի քաղաքապետարանի առեւտրի եւ սպասարկումների վարչության
պետ Կարեն Գեւորգյանը: Վերջինս ասում է, որ կրպակների տարածքները չէին էլ
կարող սեփականաշնորհվել, քանի որ մի օր ռազմավարական կամ քաղաքաշինական նպատակներով
կրպակների տեղափոխության խնդիր կարող էր առաջանալ: «Հայմամուլի» վերոնշյալ խնդրին
վարչության պետը ծանոթ էր, սակայն հավաստիացրեց, որ բոլոր կրպակների դեպքերն առանձին
պետք է ուսումնասիրվեն: Նրա կարծիքով՝ հարեւան օբյեկտների սեփականատերերը կարող են
հայտարարել, որ կրպակի զբաղեցրած տարածքը իրենց սեփականությունն է, իսկ իրենք պարտավոր
են տվյալ օբյեկտի «գենպլանով» ստուգել այդ հայտարարության իսկությունը: Պրն Գեւորգյանն
այնուամենայնիվ հավաստիացնում է, որ որեւէ կրպակ հանելու անհրաժեշտության դեպքում
իրենք նոր տեղ կառաջարկեն կրպակի սեփականատիրոջը: Եվ հավելում՝ «Եթե ավելի կարեւորին
չխանգարի»: Վերջինս հայտնեց, որ քաղաքապետի հանձնարարականով իրենք մայրաքաղաքում
սկսել են կրպակաշարերի ուսումնասիրությունը, այդ թվում եւ՝ հաշվառումը: Պատկերացնելու
համար, թե մոտավորապես երբ այդ ուսումնասիրությունները կավարտվեն եւ հայտնի կդառնան
դրանց արդյունքները, վարչության պետը տեղեկացրեց, որ աշխատանքների չորս ամսում ուսումնասիրվել
է երկու փողոց: «Ձախ» տպաքանակ Թերթերի ղեկավարները հիմնականում ժխտում
են «ձախ», այսինքն՝ տպարաններում ապօրինի տպագրվող եւ վաճառվող տպաքանակի գոյությունը։
«ՀՀ»-ի գլխավոր խմբագիրն ասում է, որ իր ներկայացուցիչն ունի տպարանում, որը
հետեւում է, որ այնտեղ ապօրինի տպաքանակ չտպագրվի։ Նա ասում է, որ «ձախ» տպվում են
հիմնականում ժամանցային թերթերը: Իր ներկայացուցիչը տպարանում չունի, սակայն
վերահսկողության այլ լծակներ է կիրառում «Հայկական ժամանակի» գլխավոր խմբագիր Նիկոլ
Փաշինյանը եւ վստահ է, որ ավել տպաքանակ տպարաններից դուրս չի գալիս: Ի դեպ, նույն
կարծիքին էին մեր զրուցակից տպագիր մյուս ԶԼՄ-ի ղեկավարները: Սակայն «Հայմամուլի»
գործադիր տնօրենը գտնում է, որ իրենց ամենաշատը խանգարում է հենց «ձախ տպաքանակի»
գոյությունը. «Փաստ չունեմ, բայց համոզված եմ»: Վերջինս համոզված է նաեւ, որ իրենց
կրպակներում էլ դրանք իրացվում են: Երեւանի կենտրոնում տեղադրված՝ «Հայմամուլին»
պատկանող կրպակներից մեկի վաճառողը, որը զրուցելու պատրաստակամություն հայտնեց միայն
իր անունը եւ կրպակի համարը չհրապարակելու դեպքում, բացառում է դա: «Մեզ ձեռք չի
տալիս լեւի վաճառել, որովհետեւ պլանայինը պիտի հասցնենք վաճառել»: Այդ պլանայինի
վաճառքից էլ գոյանում է վաճառողի աշխատավարձը, որը տնօրենի հավաստմամբ էլ շատ ցածր
է. վաճառող տարեց կնոջ դեպքում՝ առավելագույնը ամսական 10 հազար դրամ, որը օրական
նրա շրջանառության թիվն է: Իսկ պլանը ամսական 230 հազար դրամ է: Ի դեպ, վաճառողի
պնդմամբ, իր աշխատավարձից է վճարում նաեւ օգտագործած հոսանքի վարձը, որը հատկապես
ձմռանը իրենց համար շոշափելի թիվ է կազմում: Ինքն էլ ստիպված՝ սիգարետ էլ է վաճառում,
որը չկա այդ կրպակում վաճառքի ենթակա ապրանքացանկում, բայց դրանով վաճառող կինը «հանում
է իր տրանսպորտի, ընդմիջման ծախսը»: Վերջինս հաստատեց «Հայմամուլի» տնօրենի այն ասածը,
որ վերադարձը գործակալությունը չի թողնում կրպակավաճառների վրա: Կրպակավաճառը
հայտնեց, որ ամենալավ վաճառվող օրաթերթերից ինքը ստանում է 15-ական օրինակ, եւ դա
է իրական պահանջարկը: Ժամը 14-ի դրությամբ նա արդեն վաճառել էր դրանցից յուրաքանչյուրի
12-13 օրինակները եւ վստահ էր, որ մինչեւ իր աշխատանքի ավարտը՝ 18.00, մնացած օրինակներն
էլ կվաճառի: «Դուաեն» փնտրելիս կամ ինչու՞ չի կայանում մամուլի
տարածման ցանցը «Փակ շրջան է»,-ասում է Տ. Ֆարմանյանը: Նա գտնում է, որ թերթերը
փոքր տպաքանակ ունեն, ձեռքից ձեռք չեն խլվում: Այդ պատճառով տարածողը վստահ չէ, որ
կարող է ավելին տարածել, քան ներկայումս եւ ավելին չի պահանջում: Իսկ քանի որ տարածումը
վատ է, թերթը ֆինանսապես չի զարգանում եւ չի կարողանում ավելի լավ թերթ տպել: «Մի
տեղից պռառիվ է պետք»,-ելքի մասին ասում է պրն Ֆարմանյանը: Սակայն դա էլ հորիզոնում
չի տեսնում, քանի որ թերթի տպագրությանը, ըստ նրա, ոչ ոք չի նայում իբրեւ բիզնեսի:
«Ազգի» գլխավոր խմբագիր Հակոբ Ավետիքյանն ասում է. «Մեր թերթերի հերն անիծեց
հովանավոր ունենալը»: Հենց այդ պատճառով է, ըստ նրա, որ այլ ապրանքներ քանի անգամ
արդեն թանկացել են, իսկ թերթերը մոտավորապես ինը տարի է հարյուր դրամ արժեն: «Իրական
գնագոյացում չկա, ինչպես, օրինակ, հացի շուկայում»,- գտնում է պրն Ավետիքյանը: Տ.
Ֆարմանյանն այս վիճակն ուր որ էր «պարազիտային» պիտի բնորոշեր, բայց ձեւակերպեց այսպես.
«Թերթերն ունեն կողմնակի եկամուտ, ես՝ բյուջեից, մյուսները՝ հովանավորներից»: Որպես
թերթերի ինքնուրույնության բացակայության մեկ այլ պատճառ՝ թերթ արտադրողները նշում
են գովազդային շուկայի աղքատությունը: Գովազդը քիչ է, գները՝ ցածր, որոշ թերթեր էլ
հաճախ դեմպինգ են անում: Իսկ գովազդն էլ պայմանականորեն են «գովազդ» անվանում. «Հայտարարություն
է, ի՞նչ գովազդ»: «ՀՀ»-ի խմբագիրը «պռառիվ» ասելով՝ նկատի ունի նաեւ թերթերի
ղեկավարների միավորումը, ինչպես մեկ անգամ արդեն անհաջող փորձ է արվել մամուլի տարածման
այլընտրանքային գործակալություն ստեղծելու: «Սակայն դրա համար էլ անհրաժեշտ են միջոցներ՝
հիմնադրամային կապիտալ», ինչը թերթերը չունեն: Հայկական թերթերը մի այլ պատճառով
էլ չեն կարող միավորվել, անգամ ընդհանուր շահի շուրջ: Ինչպես ձեւակերպեցին մի քանի
զրուցակիցներ. «Խմբային ոչ մի բան մեր ժողովրդի մոտ չի ստացվում»: Առավել եւս, խմբագիրները
դժվարությամբ կընտրեն Տ. Ֆարմանյանի ասած «դուաեն»-ին, որը կգլխավորի այդ միավորումը
(ֆրանսերեն doyen բառից, որ հիմնականում դիվանագիտության մեջ է օգտագործվում եւ նշանակում
է բոլորի կողմից հարգված, ընդունված ոչ պաշտոնական լիդեր): Ռեյտինգը՝ աչքաչափով
«ՀՀ»-ն աշխատում է եւ՛ «Հայմամուլի», եւ՛ «Հայփոստի» հետ: Առաջինի հետ՝ վերադարձով,
երկրորդի հետ՝ անվերադարձ: Այս դեպքում գլխավոր խմբագիրն ասում է, որ տպաքանակի պարտադրում
չի կարող լինել, որովհետեւ «Հայփոստը» վերցնում է իրենց տպաքանակի միայն մի մասը՝
30-40 %, եւ տարածում է հիմնականում մարզերում. «Միեւնույն է՝ փոստի համար ամեն տեղ
մեքենա է ուղարկում»: Առաջինը «ՀՀ»-ի տպաքանակի 40-50%-ն իրացնում է հիմնականում
Երեւանում: Նախկինում «Հայկոնտակտին» տրվող 10-20%-ն այժմ իրացնում են անհատ տարածողները:
Թերթի պահանջարկը «Հայփոստի» հետ ճշտում են ամեն օր: Սակայն ռեյտինգը որոշելու,
ինչպես պրն Ֆարմանյանն ասաց, լուրջ, գիտական մեխանիզմներ չունեն. «Անում ենք մոտավորապես,
աչքաչափով»: «Պահանջարկը վերադարձից ենք որոշում»,- ասում է «Հայմամուլի»
գործադիր տնօրենը: Հարցումներ են արվում նաեւ կրպակների վաճառողների շրջանում: Վերաբաշխումներ
կրպակների միջեւ կատարում են ամեն շաբաթ: Վիճակը ծանր է եւ կայուն
«Շատ դժվար է ասել՝ որն է իրական տպաքանակը»,- ասում է «Հայմամուլի» հետ անվերադարձ
պայմանագրով աշխատող «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիր Նիկոլ Փաշինյանը:
Նա ասում է, որ տպաքանակի հետ կապված բողոքներ ինքն ունենում է նույնիսկ իր աշխատակիցներից,
որոնք էլ են գտնում, որ իրենց պահանջարկն ավելի շատ է, քան տպաքանակն է: Սակայն «անվերադարձ
պայմանագիրը ձեռնտու է այնքանով, որ հեշտացնում է աշխատանքի պլանավորումը, համապատասխանաբար՝
նաեւ կայուն եկամուտների հաշվարկումը»: Մյուս կողմից Ն. Փաշինյանը գտնում է, որ եթե
«Հայմամուլին» իրենց թերթի տարածումը լուրջ եկամուտներ է բերում, ինչու՞ պիտի գործակալությունը
շահագրգռված չլինի պահանջարկի դեպքում տպաքանակի ավելացման խնդիր դնել: Այսքանով
հանդերձ՝ պրն Փաշինյանն ասում է. «Հայմամուլը» հնարավորություն չունի որոշելու իրական
տպաքանակը»՝ «Հայմամուլ» ասելով նկատի ունենալով «փոքր փոփոխությունների ենթարկված,
բարոյապես եւ ֆիզիկապես քայքայված սովետական ցանցը», որի արդիականացման եւ շուկայի
պահանջարկներին համապատասխանեցնելու համար, ըստ խմբագրի, անհրաժեշտ են հսկայական
ներդրումներ: Նիկոլ Փաշինյանը տպագիր ԶԼՄ-ի փոքր տպաքանակների քաղաքական պատճառաբանությունն
էլ բերեց: Նրա կարծիքով՝ մեծ տպաքանակները կարող են փոխել այն մթնոլորտը, որ ստեղծել
են հեռուստատեսությունները: «Իշխանությունը խնդիր ունի թերթերի ընթերցելիությունը
սահմանափակելու, որովհետեւ իշխանության հիմնական զենքը մարդկանց տեղեկացված չլինելը,
ինֆորմացիայի բացակայությունն է: Եվ իշխանությունն օգտագործում է իր այդ խաղաքարտային
ռեսուրսը»: Առաջ տանելով իր այս գաղափարը՝ Ն. Փաշինյանն ասում է, որ Հայաստանում
այսօր գոյություն ունի երկու կյանք՝ հեռուստատեսային (երբեմն նաեւ թերթերի) եւ իրական,
որով ապրում է ժողովրդի մեծ մասը: «Այդ երկու կյանքերը հաճախ չեն խաչվում: Մարդն
իր խանութի վաղվա ճակատագիրը իմանալու համար թերթի կարիք չունի»: Ըստ նրա՝ մարդն
իր հարցերը լուծում է, ասենք, թաղայինի, հարկային տեսուչի հետ՝ իր միկրոաշխարհում:
«Մենք ի՞նչ ենք գրում որ: Մարդկանց պետք է հետաքրքրել, ինչը դեռ չենք անում»,-ասում
է նա: Սակայն վիճակը անհուսալի չի համարում, որովհետեւ դրա գիտակցումը կա: Իսկ դրանով,
ըստ նրա, մեր մամուլը փակում է իր զարգացման մի փուլը եւ մյուսն է բացում:
«Մեր թերթերը գոյատեւման փուլից չեն անցել,-ասում է «Ազգի» գլխավոր խմբագիրը,-կկորցնենք
ընթերցողին, որն իր պրոբլեմը չի տեսնում թերթում»: «Չեն ասել, բայց
հո ինքը գիտի» Թերթերի տարածման այլընտրանքային՝ խմբագրությունների նախաձեռնած
տարբերակը չէր էլ կարող կայանալ, քանի որ «մենք պետք է զբաղվենք թերթ թողարկելով,
մյուսները՝ վաճառելով: Եվ պիտի այնքան լավ ապրանք թողարկենք, որ ուզենան այն վաճառել»,-գտնում
է Ն. Փաշինյանը: Սակայն այստեղ էլ «ՀԺ»-ի խմբագիրը նույն քաղաքական խնդիրն է տեսնում.
«Գիտեմ՝ մարդիկ կան, որ պատրաստ են այդ համակարգը ստեղծել, բայց մտավախություն ունեն,
որ թույլ չի տրվի: Գուցե «Հայմամուլին» էլ թույլ չեն տալիս»: Ն. Փաշինյանը պարտադիր
չի համարում, որ գործակալությանն ուղղակի զգուշացրած լինեն. «Ոչ ոք վստահ չէ, որ
եթե «ՀԺ»-ի կամ այլ թերթի տպաքանակ հասնի 20 կամ 50 հազարի, իրեն ոչ ոք չի պատժի:
Չեն ասել, բայց հո ինքը գիտի»: «Հայմամուլի» ՓԲԸ-ի գործադիր տնօրեն Արշալույս
Մանուկյանն ասում է. «Որպես առեւտրային կազմակերպություն ինձ համար տարբերություն
չկա՝ «Հայկական ժամանակ» կվաճառեմ, թե խաչբառ: Որն ավելի լավ իրացվի՝ ես այն կվաճառեմ»:
Նա նշում է, որ չեն առանձնացնում տեղեկատվական եւ ժամանցային թերթերի տարածումից
ստացվող եկամուտները, թեեւ, այնուամենայնիվ, տեղեկատվականների վաճառքը կազմում է
թերթերի վաճառքի 30-40%-ը: «Քաղաքական պատվերը բացառվում է,- ասում է պրն Մանուկյանը:-
Քաղաքական պատվեր կարող է լինել այն դեպքում, եթե «Հայմամուլը» մենաշնորհ ունենա»:
Թեեւ համաձայնում է, որ մյուս բոլոր գործակալություններինը միասին կկազմեն «Հայմամուլի»
իրացման ծավալները: ԱՐԵՎՀԱՏ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ