Այսպես
էին բնութագրում ԵԽԽՎ պատվիրակները Դեյվիդ Աթկինսոնի նախապատրաստած զեկույցը եւ բանաձեւի
նախագիծը, որում գրեթե ոչինչ չհաջողեց փոխել ո՛չ Հայաստանի, ո՛չ էլ Ադրբեջանի պատվիրակությունը:
Առաջարկում է Աթկինսոնը Երեկ առավոտից ԵԽԽՎ-ում սկսված Լեռնային Ղարաբաղի
հակամարտության շուրջ քննարկումներին ելույթ ունենալու համար հերթագրվել էին 25 հոգի,
հասցրեցին խոսել միայն 19-ը: Առաջինը ձայնի իրավունք տրվեց Դեյվիդ Աթկինսոնին,
որի գնահատականով՝ 10 տարուց ավելի ապարդյուն են եղել Մինսկի խմբի ջանքերը՝ լուծելու
հակամարտությունը, եւ այժմ Եվրախորհուրդը կարող է օգնել՝ հավակնություն չունենալով
փոխարինել ԵԱՀԿ շրջանակներում տեղի ունեցող գործընթացը: Անդրադարձավ հակամարտության
պատմությանը եւ նշեց. «Ցանկացած հանրաքվե, որ այժմ կանցկացվի Ղարաբաղում, ցույց կտա
արդյունքներ, որոնք հօգուտ Ադրբեջանից անկախության են: Բայց դա կլինի հանրաքվե, որ
կանցկացվի առանց Ղարաբաղի ադրբեջանցիների նախկին բնակչության մասնակցության, քանի
որ նրանք փախել են իրենց տներից, այնպես, ինչպես հայկական բնակչությունը՝ Ադրբեջանից:
Եվ ոչ ոք չի ճանաչի Ղարաբաղի անկախությունը, եթե այն համաձայնեցված չլինի Ադրբեջանի
հետ՝ ո՛չ ՄԱԿ-ը, ո՛չ Եվրամիությունը, ո՛չ ԱՊՀ-ն, ո՛չ էլ Եվրոպայի խորհուրդը»: Ըստ
Աթկինսոնի՝ ԼՂ անկախությունը ոչ ոք չի ճանաչի՝ բացի Հայաստանից, եւ դա կդառնա անվերջանալի
պատմություն: Նա հիշեցրեց, թե ինքը Վեհաժողովի առաջին պատվիրակն էր, որը 1992-ին
այցելեց Ղարաբաղ. «Եվ ես երբեք չեմ մոռանա ադրբեջանական ռումբերը, որոնք ընկնում
էին մայրաքաղաք Ստեփանակերտի վրա»: Աթկինսոնը նաեւ հիշեցրեց, որ ինքն այն հանձնաժողովի
նախագահն էր, որը կազմակերպեց Ստրասբուրգում եւ Փարիզում լսումներ Ղարաբաղի հարցի
շուրջ, եւ բոլոր կողմերը հավաքվեցին մի սեղանի շուրջ: Ամփոփելով իր ելույթը՝
նա նշեց, թե 3 լուծում կա ԼՂ-ի համար. «Կա պատերազմական լուծում, երբ Ադրբեջանը կկարողանա
հավաքել իր ներուժը՝ նավթի վաճառքից ստացված շահույթների հաշվին եւ հասնել առավելության:
Այս դեպքում, իհարկե, իմ կարծիքով, Ադրբեջանը կդադարի լինել Եվրախորհրդի անդամ պետություն:
Հավանական է նաեւ ստատուս-քվոյի տարբերակը, երբ Ղարաբաղը կլինի անկախ, չճանաչված
եւ պաշտպանություն կպահանջի Հայաստանից: Բայց Եվրոպայի այդ մասում գոյություն չի
ունենա խաղաղություն, կայունություն եւ բարգավաճում: Եվ կա նաեւ խաղաղ լուծում, որը
ես առաջարկում եմ այսօր, եւ հատկապես՝ խորհրդարանական ձեւաչափի ներդրում Մինսկի գործընթաց»:
Արտերկրի պատվիրակների ելույթներ Նորվեգացի պատվիրակ Անդրե Կվակկեսթադի
խոսքում առաջինը հնչեց այն գնահատականը, որ հետո անընդհատ կրկնվեց այլոց ելույթներում,
այն է՝ թե Աթկինսոնի զեկույցը անաչառ է եւ հավասարակշռված (ի դեպ, վերջին գնահատականն
իրենց խոսքում կրկնեցին նաեւ ԵԽԽՎ-ում Հայաստանի եւ Ադրբեջանի պատվիրակությունների
ղեկավարները): Նորվեգացի պատվիրակը նշեց, թե բացասական կլինի, եթե Հայաստանի եւ Ադրբեջանի
պատվիրակների փոփոխությունների շնորհիվ այս բանաձեւը դադարի հավասարակշռված լինել:
Ըստ ամենայնի՝ այս դիրքորոշումը որոշ չափով դարձավ կանխորոշիչ: Բուլղար պատվիրակ
Եվգենի Կիրիլովին է պատկանում այն գնահատականը, որը մեջբերել ենք վերնագրում: «Այս
զեկույցը ձեր շեդեւրներից մեկն է, պրն Աթկինսոն,- ասաց նա:- Եվ ամենակարեւորն այն
է, որ դուք կառուցողական ուղի եք առաջարկում այս հակամարտությունը դադարեցնելու համար:
10 տարի է անցել պատերազմի ավարտից հետո, բայց խաղաղություն այդպես էլ չկա, եւ երկու
կողմն էլ պիտի հասկանան, թե Եվրոպայի խորհուրդն այլեւս չի կարող սպասել, սա՝ առաջինը:
Երկրորդը՝ պետք է մի անգամ եւ ընդմիշտ հստակ ասենք, եւ բոլորս այդ գաղափարի կողմնակից
ենք՝ չի կարող լինել ուժով բռնազավթված տարածք»: Ի դեպ, այս հայտարարությունների
հեղինակը ԵԽԽՎ սոցիալիստների խմբակցության անդամ է, որին մաս է կազմում նաեւ Արմեն
Ռուստամյանը: Եվգենի Կիրիլովը նշեց, թե չպիտի թույլ տան, որ Մինսկի խմբի գործընթացն
օգտագործվի ստատուս-քվոյի պահպանման համար: Ըստ նրա՝ մարդու իրավունքների առումով
իրավիճակը շատ բարդ է ինչպես Հայաստանում եւ Ադրբեջանում, այնպես էլ՝ Ղարաբաղում,
եւ ընդգծեց, թե այդ մարդկանց ճակատագրերի պատասխանատվությունը նաեւ ԵԽԽՎ-ինն է: Ջուզեպե
Գաբուրոն Իտալիայից դրվատանքով նշեց, թե զեկույցում ամեն ինչ արված է՝ խուսափելու
խնդրի պատմական վերլուծությունից, փոխարենն արվել են կառուցողական առաջարկներ. «Եվ
նման զեկույցը պատիվ է բերում մեր Վեհաժողովին ու մեր պատվիրակներին»: Մինչդեռ իտալացի
մեկ այլ պատվիրակ՝ Ռենցո Գուբերտը քիչ անց նշեց, թե պետք է պատմությանն անդրադառնալ,
որ հիմք ունենանք ԼՂ բանակցային գործընթացի համար: Ֆրանսիացի պատվիրակ Ֆրանսուա
Ռոժբլուանը նշեց, թե «անջատողականների» կարգի արտահայտություններ օգտագործելը նշանակում
է հավասարակշռությունը խախտել հօգուտ հակամարտության կողմերից մեկի: Պաշտպանեց նաեւ
առաջարկը բանակցություններում ԼՂ ներկայացուցիչների ներգրավման վերաբերյալ: Ըստ նրա՝
բանակցային գործընթացի նման իրավիճակի պատասխանատուն Ադրբեջանն է, որն անիմաստ է
դարձրել այն: Գերդ Հոֆերը՝ Գերմանիայից, նշեց, թե Ադրբեջանի տարածքի 20 տոկոսը
գրավված է այլ պետության կողմից: Սակայն նաեւ նշեց, թե ինքնորոշման իրավունքը Եվրոպայի
խորհրդի կողմից ընդունված սկզբունք է, եւ անհասկանալի է, որ ԵԽ անդամ երկու պետություններ
չեն կարողանում Եվրախորհրդի սկզբունքների հիման վրա պայմանավորվածությունների գալ:
Լեհ պատվիրակ Թոմաս Մարկովսկին մտահոգություն արտահայտեց, որ չեն իրականացվել
Ղարաբաղի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձեւերը: Նա կրկնեց առաջարկը,
թե Հայաստանն ու Ադրբեջանը պիտի դիտարկեն Արդարադատության միջազգային դատարան դիմելու
հնարավորությունը: Մարկովսկին որպես ԼՂ միակ «կայուն կարգավիճակ», նշեց ինքնավարությունը,
որը հիմնված կլինի ժողովրդավարական նորմերի վրա: Հունաստանի պատվիրակության
անդամ Միլիթիադիս Վարվիթսիոթիսը կարեւորեց, որ Ղարաբաղի ներկայացուցիչները ներգրավված
լինեն այս հարցի քննարկումների գործընթացում: Հայերի ելույթները Ելույթ
ունեցան հայկական պատվիրակության 4 անդամներ, իսկ ադրբեջանցիներից՝ 5-ը: Չհասցրին
ելույթ ունենալ ցուցակագրված թուրք եւ ռուս պատվիրակները: Արմեն Ռուստամյանն
իր ելույթում հարցադրում ներկայացրեց, թե կարո՞ղ է արդյոք այս զեկույցը նպաստել,
որ խուսափենք ուժի կիրառումից եւ խթանենք խաղաղության գործընթացը. «Ցավում եմ, բայց՝
ոչ: Այս փաստաթուղթը չի արագացնի բանակցությունների գործընթացը: Հակառակը՝ այն կստեղծի
նոր բարդություններ եւ կդանդաղեցնի այդ գործընթացը: Ափսոսանքով արձանագրում եմ, որ
չի դիտարկվել Մինսկի խմբի միջնորդների փորձը: Սա փորձ է կասկածի ենթարկել միջնորդների
եզրակացությունները եւ գնահատականները»: Նա հիշեցրեց նաեւ Նախիջեւանի փորձը, որի
բնակչության 40 տոկոսն, ըստ նրա, հայեր էին. «Եվ այսօր՝ էթնիկ զտումներից հետո, Նախիջեւանում
չի մնացել եւ ոչ մի հայ: Սա ապացուցում է Ղարաբաղի ժողովրդի մտավախությունների հիմնավորվածությունը»:
Շարունակելով զեկույցի քննադատությունը՝ Արմեն Ռուստամյանը նշեց, թե հակամարտության
էությունը այս փաստաթղթում խեղաթյուրված է եւ այս բանաձեւում առաջին անգամ չկան Ղարաբաղի
օրինական ներկայացուցիչները. «Հայաստանը չի կարող փոխարինել ԼՂ-ին եւ այս հարցը լուծել՝
առանց Ղարաբաղի համաձայնության»: Նա Աթկինսոնին հիշեցրեց իր 1992-ի փաստաթղթի
որոշ դրույթները, թե այն ժամանակ ինքն էր գրել Ադրբեջանի ագրեսիայից հետո հումանիտար
աղետի մասին. «Դուք ճիշտ էիք ասում, թե Ղարաբաղի ժողովուրդը երբե՛ք չի ճանաչի Ադրբեջանին
պատկանելը: Ցավում եմ, որ այժմ այլ կերպ եք տեսնում իրավիճակը»: Նրան հետո արձագանքեց
պրն Աթկինսոնը եւ ասաց. «Ես տեսել եմ Ղարաբաղի ժողովրդի տառապանքները, բայց ես նաեւ
տեսել եմ այն ճամբարները, որոնք գտնվում են Բաքվում, եւ նրանց, ովքեր ապրում են այնտեղ՝
այդ մարդիկ Ղարաբաղից են»: Շավարշ Քոչարյանը ելույթում անդրադարձավ խնդրի
իրավական կողմին՝ ցույց տալու համար, որ Ղարաբաղը լիովին օրինական հիմքերով է դուրս
եկել Ադրբեջանի կազմից, ինչին վերջինս պատասխանել է բռնություններով: Տիգրան
Թորոսյանը ուշադրություն հրավիրեց, թե Ղարաբաղում են անցկացվում տարածաշրջանի ամենաժողովրդավարական
ընտրությունները. «Ուրիշ որտե՞ղ է մայրաքաղաքի քաղաքապետ դարձել ընդդիմության թեկնածուն»:
Արտաշես Գեղամյանը կշտամբեց, որ պրն Աթկինսոնը 10 տարուց ավելի չի եղել Ղարաբաղում.
«Այստեղ՝ ԵԽԽՎ-ում համառորեն չեն ուզում տեսնել, որ ԼՂ բնակչության կրթվածության
մակարդակը անկախության եւ ազատության 15 տարվա ընթացքում նշանակալիորեն գերազանցել
է համանման ցուցանիշն Ադրբեջանում»: Մեջբերվեցին նաեւ այլ վիճակագրական ցուցանիշներ:
Պրն Գեղամյանի խոսքը նաեւ, ինչպես միշտ, հարուստ էր նաեւ մեջբերումներով մեծերի խոսքերից:
Ի դեպ, նրա ելույթին հետո բազմիցս վրդովված արձագանքեցին ադրբեջանցիները՝ փորձելով
ժխտել նրա որոշ փաստարկներ: Ադրբեջանցիների ելույթներ Գյուլթաքին Հաջիեւան
հայտարարեց, թե 8 մլն ադրբեջանցիներ «այժմ սեւեռուն հետեւում են այն ամենին, ինչ
կատարվում է այստեղ»: Նա ազդարարեց, թե իրենք ագրեսիայի, բռնազավթման, ցեղասպանության
եւ էթնիկ զտումների զոհեր են: Ըստ Հաջիեւայի՝ հայերը Իրանից եւ Թուրքիայից են տեղափոխվել
Ղարաբաղ. «Հայերը նույնիսկ հուշարձան էին տեղադրել, որ նվիրված էր Ղարաբաղ առաջին
հայերի տեղափոխման 150-րդ տարեդարձին: Այդ հուշարձանն ավերվեց հակամարտության սկզբում»:
Մի քանի անգամ կրկնեց, թե հայերը Ղարաբաղում ավելի լավ էին ապրում, քան ադրբեջանցիները՝
մինչեւ 1988-ը: Իսկ Սումգայիթը կազմակերպել էին ԿԳԲ-ն ու հայ անջատողականները, որոնք
հիմք էին նախապատրաստում այս հակամարտության համար: «Ես դիմում եմ իմ գործընկերներին՝
ագրեսորին ագրեսոր անվանեք, զոհին՝ զոհ, իսկ անջատողականին՝ անջատողական,- մատը թափ
տալով բացականչեց Հաջիեւան:- Ադրբեջանցիներն, իհարկե, մահմեդական են եւ ոչ քրիստոնյա՝
ինչպես հայերը, բայց նրանք մարդիկ են եւ պահանջում են արժանի եւ հարգալից վերաբերմունք»:
Ի դեպ, արձագանքելով այս ելույթին՝ Տիգրան Թորոսյանն ասաց, որ չնայած կոչին՝ Ադրբեջանին
չի անվանի ագրեսոր: ԵԽԽՎ-ում Ադրբեջանի պատվիրակության ղեկավարը՝ Սամադ Սեիդովը
խոսելու ընթացքում հուզված թափահարում էր ձեռքերը: Նա ակնարկեց, թե Հայաստանը գործիք
է գերտերությունների ձեռքին. «Եվ դա հայ ժողովրդի ողբերգությունն է: Նրանք կուզենային
խաղաղ հարեւանություն անել Վրաստանի եւ Ադրբեջանի հետ, բայց չեն կարող, քանի որ խաղարկվում
են ոմանց ձեռքերում»: Այդին Միրզազադան հարց ուղղեց, որ եթե հայերը այդքան
կարեւորում են մարդու իրավունքները՝ «ինչո՞ւ ադրբեջանական բնակչությունն ինքնավարություն
չուներ Հայաստանում»: Նա ծիծաղելի անվանեց անգամ ենթադրությունը, թե Ադրբեջանի տարածքի
20 տոկոսը կարող էին գրավել 100 հազար բնակչություն ունեցող ԼՂ-ի ինքնապաշտպանական
ուժերը եւ հաղթել 8 միլիոնանոց երկրի ժամանակակից բանակին: Վերջին ոչ պակաս
կրքոտ ելույթը Նաիրա Շախտախտինսկայայինն էր, որը հայտարարեց, թե հակամարտությունը
խաղաղ կարգավորելու Ադրբեջանի պատրաստակամությունը պետք է գնահատել իբրեւ մեծ զիջում,
որին Հայաստանը պետք է կառուցողաբար արձագանքեր եւ ազատեր «գրավյալ տարածքները»,
մինչդեռ դրանք դարձրել են միջոց իրենց նպատակին հասնելու՝ «զենքով նվաճվածն օրինականացնելու
համար»: 2 փոփոխություն բանաձեւում Քարտուղարությունը նախապես հայտնել
էր, թե 32 առաջարկ է ներկայացվել բանաձեւում փոփոխություններ անելու վերաբերյալ,
բայց երեկ հայտնի դարձավ, որ ընդամենը 7 առաջարկ է վերաբերվում բանաձեւին, իսկ եւս
2-ը՝ երաշխավորություններին: Ըստ ամենայնի՝ մյուս առաջարկները կրկնվել էին, ուստի
եւ դուրս էին մնացել: «Զգույշ եղեք փոփոխություններում՝ արեք ամեն ինչ, որ
այս զեկույցը մնա հավասարակշռված»,- կոչ էր արել ԵԽԽՎ-ում Ադրբեջանի պատվիրակության
ղեկավարը՝ ակնհայտ դարձնելով, որ բանաձեւն այս տեսքով էլ է իրենց ձեռնտու: Ադրբեջանցիները
ինքնակամ հանեցին իրենց 4 առաջարկներից 3-ը, իսկ մեկը տապալվեց: Այս վերջինը վերաբերում
էր երաշխավորությունների բանաձեւին եւ առաջարկվում էր, որ Վենետիկի հանձնաժողովը
քննի ԼՂ խնդրի իրավական կողմը: Առաջարկին կողմ էին միայն 19 հոգի: Ի դեպ,
ադրբեջանցիների փոփոխությունների առաջարկների ներքո ստորագրել էին միայն իրենց պատվիրակության
անդամները: Իսկ հայերի ամեն առաջարկների ներքո 20-22 ստորագրություն կար՝ նաեւ ՌԴ,
Կիպրոսի, Ֆրանսիայի, Հունաստանի եւ այլ պատվիրակների անուններ: Սակայն սա չօգնեց,
որ առաջարկների հիմնական մասն այսուհանդերձ չտապալվի: Թուրք պատվիրակ Մուրաթ Մուրքանը,
որը դեմ արտահայտվեց «անջատողականներ» բառը «անկախականներ»-ով փոխելու առաջարկին,
օրինակ, զարմանք արտահայտեց, թե ինչպես է դրան կողմ քվեարկելու Ռուսաստանը, որն ինքը
ունի համանման խնդիրներ: Ուշագրավ է, որ Աթկինսոնի բանաձեւում փոփոխություն
էր առաջարկել նաեւ ինքը՝ Դեյվիդ Աթկինսոնը եւ առաջարկել, որ բանաձեւի այս հատվածում՝
«Վեհաժողովը կոչ է անում Ադրբեջանի կառավարությանը՝ մարզի ապագա կարգավիճակի կապակցությամբ
կապեր հաստատել Լեռնային Ղարաբաղի շրջանի (մարզի) երկու համայնքների քաղաքական ներկայացուցիչների
հետ», հավելվի՝ կապերը պիտի հաստատվեն առանց նախապայմանների: Այս առաջարկը անցավ,
թեեւ Ադրբեջանի պատվիրակության ղեկավարը մի քիչ առարկեց, թե մեր արտգործնախարարներն
առանց այդ էլ բանակցում են առանց նախապայմանների: Եվ երաշխավորությունների մասում
էլ կատարվեց ընդամենը մեկ փոփոխություն, որն առաջարկել էր թուրքական պատվիրակությունը,
ըստ որի՝ «վերահսկել երկու երկրների կողմից ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձեւերի
եւ ԵԱՀԿ Նախարարների խորհրդի որոշումների կատարումը» կետից հետո ավելացավ, թե պիտի
զեկուցվի Վեհաժողովին այս դիտարկման արդյունքների մասին: Փաստաթղթում որեւէ
այլ փոփոխություն չեղավ, եւ բանաձեւն ընդունվեց 128 «կողմ», 5 «դեմ» եւ 1 «ձեռնպահ»
ձայներով: ԱՆՆԱ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆՍտրասբուրգ
