Ե՞ս քո լեզվով, թե՞ դու իմ

Ե՞ս քո լեզվով, թե՞ դու իմ Վաղուց ազգաբաժան մարդկությունը խոսում է տարբեր լեզուներով, եւ միշտ հարց է ծագում. «Ինչո՞ւ պիտի ես խոսեմ քո լեզվով, եւ ոչ դու՝ իմ»։ Սրությամբ է դրված լեզվի ու լեզուների հարցը նաեւ մեզանում։ Այսօր առաջարկում եմ քննել այդ հարցի լուծման տարբեր մոտեցումներից մեկը միայն։ Ըստ այդ մոտեցման կողմնակիցների՝ այո՛, հայոց լեզուն, անվիճելի է, պետք է պաշտպանել. վեճը լոկ քիչ թե շատ գործուն պաշտպանության շուրջ է։ Եվ տեղնուտեղը հայերենի պաշտպանության հետեւյալ ծրագիրն են առաջարկում. հարկ է, որ հնարավորին չափ արագ ու խստորոշ սահմանափակվեն հայերենի կիրառության ոլորտները. թող, իբր, հայերեն «խոսեն» մշակույթն ու արվեստը, թող մարդիկ կենցաղում օգտվեն իրենց մայրենի լեզվից, իսկ գիտությունը, գործարարությունը, գործավարությունը, դիվանագիտությունը պետք է դառնան ռուսաց լեզվի (իսկ գուցե, ավելի լավ է, միանգամից անգլերենի) գործառության ոլորտներ։ Խնդիրն այն է, որ մարդկության պատմության մեջ լեզուների գործառույթների (կամ կիրառության ոլորտների) սահմանափակումը դեռ երբեք չի նպաստել նրանց զարգացմանը, այլ կերպ ասած՝ նրանց պաշտպանությանը։ Հակառակը. դա ոչ միայն «լեզվի իրավունքի» սահմանափակում է, այլեւ հույժ աղքատացում, կորուստ, ճնշվածություն։ Ասվածին պետք է ավելացնել այն, որ այնպիսի իրադրությունը, ինչպիսին հասարակության մեջ երկու լեզվի գործառությունն է (լեզվաբանական տերմինաբանությամբ՝ զուգալեզվությունը՝ դիգլոսիա), հայտնի է պատմությունից եւ մինչեւ իսկ ուսումնասիրված է մշակութաբանության, լեզվաբանության ու հանրաբանության (սոցիոլոգիա) մեջ՝ արձանագրված լինելով դրա վտանգավորությունը։ Դարերի ընթացքում նման կացություն է տիրել մուսուլմանական աշխարհում, երբ արաբերենը, գործառելով ազգային լեզուների կողքին, ազգամիջյան ծիսական լեզվի դեր էր կատարում. մոտավորապես 11-14-րդ դարերում այդպիսի իրադրություն էր եւ Ռուսիայում, երբ գրավոր մշակույթի լեզուն հին սլավոներենն էր, իսկ ռուս ժողովրդի բուն լեզուն՝ հին ռուսերենը, սոսկ կենցաղային հաղորդակցման՝ առօրյա-խոսակցական լեզու էր։ Քաջ հայտնի են այսպիսի զուգալեզվության հետեւանքները. լեզուների միջեւ ոլորտների նման բաժանարարությամբ այդ լեզուներից յուրաքանչյուրը ձեռք է բերում իր գործառած ոլորտին հարիր բնույթ, կնիք, նկարագիր։ Իմ մատնանշած իրադրություններում ոչ մայրենի լեզուն (արաբերենը, հին սլավոներենը) համարվում է բարձրավարկ, իսկ բուն՝ մայրենի՛ լեզուն՝ ցածրավարկ, առօրեական, ստորակարգ։ Հենց սա է, որ թույլ չպիտի տրվի հայոց ազգային լեզվի նկատմամբ հայկական պետության տարածքում։ Ի լրումն այս ամենի՝ դեռ արձանագրված չէ զուգալեզվության այնպիսի դեպք, որ երկու լեզվի միջեւ գործառության ոլորտների բաժանումը կատարված լինի միեւնույն գրքային լեզվի ոճի ներսում՝ նրա տարբերակների, ասենք, գիտության եւ արվեստի միջեւ։ Ենթադրել է պետք, որ պատահական չէ այդ առաջարկությունը, քանի որ դա անհնար է. գրավոր լեզվի երկու ոճական տարբերակները մշտառկա բնական շփման մեջ են թե՛ տերմիններով, թե՛ դարձվածքներով, թե՛ շարահյուսական կառույցներով, թե՛ թեմաներով եւ թե՛, նույնիսկ, հեղինակներով։ Այնպես որ, այսպիսի դիրքորոշումը ներքուստ հակասական է, իհարկե, միայն նրանց համար, ովքեր ընդունում են ձեւական տրամաբանության օրենքները, որն էլ փոքր-ինչ դժվարացնում է դրա միասնական պաշտպանությունը։ Այս մոտեցման կողմնակիցները ստիպված են ընտրություն կատարել, թե որ թեզերն են իրենց ավելի հոգեհարազատ։ Եկեք խորհենք. իսկ հնարավոր չէ՞ այնպես անել, որ լեզուներից մեկը չլինի բարձրավարկ, իսկ մյուսը՝ ցածրակարգ. գուցե նրանց միջեւ լինում են եւ ուրի՞շ հարաբերություններ։ Ի՞նչ է պետք, որ լեզվական գործառույթները չտարանջատեն լեզուները գնահատման իմաստով։ Հարկ է, որ նրանք կատարեն միեւնույն գործառույթները։ Բայց կհանգեցնի՞ դա հասարակության մեջ միեւնույն դերը կատարել հավակնող տարբեր լեզուների խաղաղ գոյակցության։ Ավա՜ղ, ոչ։ Այդ երկու լեզուների միջեւ կսկսվի պայքար, մրցակցություն, եւ այդ կացությունը, որ, ի տարբերություն զուգալեզվության, հայտնի է երկլեզվություն անվանմամբ, երկար ձգվել չի կարող։ Ախր օրինակներ էլ կան։ Կրթության լեզու լինելը ազգային լեզվի կարեւորագույն գործառույթն է։ Մոտ անցյալում այդ գործառույթին մեզանում հավակնում էր երկու լեզու՝ հայերենը եւ ռուսերենը, եւ եթե որեւէ մեկն ասի, թե հայկական ու ռուսական դպրոցների միջեւ իշխում էին ներդաշնակություն ու փոխըմբռնում, ապա մեղանչած կլինի ճշմարտության դեմ։ Մեր դպրոցը պետք է լինի ժամանակակից, քաղաքակիրթ՝ իր մտավորական ու բարեկիրթ ուսուցիչների բազմությամբ, տեխնիկական հագեցվածությամբ, օտար լեզուների բարձրակարգ ուսուցմամբ, բայց ամենից կարեւորն այն է, որ այդ դպրոցը, լինի միասնական. իսկ դրա համար, ի թիվս այլոց, պետք է լինի նաեւ մայրենի լեզվի գերակայություն. էլ բա՛վ են պառակտում ու պայքար, տարաձայնություն ու հակադրում. այս ամենի համար մեր ժողովուրդը թանկ է հատուցում։ ՆԱՏԱԼՅԱ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ Փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու