«ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԻՏԻ ԼՍԵԼԻ ԴԱՌՆԱ» Արդեն ավարտված 53-րդ միջազգային բեռլինյան «Բեռլինալե» կինոփառատոնում մեր հայրենակից Ատոմ Էգոյանը թերեւս ամենակարեւոր դեմքն էր. նա գլխավորում էր միջազգային ժյուրին։ Հարցազրույցի համար ինձ եւ էլի մի քանի լրագրողների տրված էր ընդամենը 15 րոպե։ Նրանցից մեկը թուրքական կինոամսագրի թղթակցուհի էր՝ Եսին Կուչուկտեպեպինար։ Չափազանց հետաքրքիր իրավիճակ էր, որովհետեւ մենք պատրաստվում էինք խոսել ոչ այնքան ժյուրիի աշխատանքի (մեզ նախօրոք խնդրել էին չխախտել էթիկայի չգրված կանոններն ու հարցեր չտալ մրցութային ֆիլմերի մասին), որքան «Արարատ» ֆիլմի մասին, որը ներկայացված էր «Բեռլինալեի» ոչ մրցութային ծրագրով։ Օգտվելով առիթից, ես խնդրեցի առանձին հանդիպման մասին։ Էգոյանն անմիջապես համաձայնեց եւ առաջարկեց հրավիրել նաեւ թուրք լրագրողին՝ շարունակելու համար ճեպազրույցի ժամանակ սկսված դժվար երկխոսությունը։ Ես չառարկեցի, որովհետեւ զգացի, թե Ատոմին որքան է պետք նման զրույցը։ Սուսաննա Հարությունյան. – Դուք «Բեռլինալեում» առաջին անգամ չէիք, ի՞նչ տեղ է գրավում այս փառատոնը ձեր կյանքում եւ որեւէ ազդեցություն ունեցե՞լ է այն ձեր կարիերայի վրա։ Ատոմ Էգոյան. – Բեռլինյան կինոփառատոնը ժամանակին վճռական դեր է խաղացել իմ կյանքում։ Դա 1988-ին էր, երբ ֆորումի ծրագրում ընդգրկված էր իմ «Ընտանեկան դիտում» ֆիլմը։ Երբեք չեմ մոռանա բեռլինյան զարմանալի հանդիսատեսին, պրեմիերայից հետո կայացած քննարկումները։ Բացի դրանից, իմ ֆիլմով առաջին անգամ հետաքրքրվեցին դիստրիբյուտորները եւ ես հասկացա, որ իմ չափազանց անհատական կինոն կարող է հաջողություն ունենալ եւ նույնիսկ միջազգային։ Իսկ մի քանի տարի անց՝ 1993-ին, ֆորումում ներկայացվեց իմ «Օրացույց» ֆիլմը։ Ս. Հ. – Թերեւս հարկ է հիշել ձեր կարիերայում մի «գերմանական գործոնի» մասին եւս. նկատի ունեմ Վիմա Վենդերսին, որը 1987-ին Մոնրեալում կայացած միջազգային կինոփառատոնում ստորագրեց ձեր ուղեգիրը դեպի մեծ կինեմատոգրաֆ՝ սեփական նախաձեռնությամբ ձեզ վերահասցեագրելով իրեն շնորհված մրցանակը։ Ա. Է. – Այո, իհարկե, ես դա երբեք չեմ մոռանա։ Մի կոնկրետ պատճառ եւս կա, թե ինչու եմ ես Բեռլինում. իմ վերջին՝ «Արարատ» ֆիլմը ներկայացված է Special Screenings ծրագրով։ Ֆիլմն արդեն ցուցադրվել է բազմաթիվ երկրներում, հույս ունեմ այստեղ լուծել գերմանական դիստրիբյուտորական հարցերը։ Նաեւ ցանկանում եմ, որ այն տեսնի Բեռլինի բազմաքանակ թուրքական սփյուռքը։ Ուզում եմ, որ բաց երկխոսություն սկսվի երկու կողմերի միջեւ եւ ընդհանրապես ողջ 20-րդ դարի պատմության համար ցավոտ այս թեմայի՝ հայկական ցեղասպանության շուրջ։ Այդ պատճառով ինձ շատ է հետաքրքրում մեր թուրք գործընկերոջ արձագանքը ֆիլմի մասին։ Եսին Կուչուկտեպեպինար. – Ես ձեր տաղանդի եւ ձեր կինոյի երկրպագուն եմ։ «Էկզոտիկա» ֆիլմը ինձ համար մնում է ժամանակակից կինոյի ամենավառ հայտնություններից մեկը։ Ինձ համար կարեւոր էր «Արարատը»։ Ես գնում էի ֆիլմը դիտելու՝ նախապես տրամադրված, որ նայելու եմ որպես պրոֆեսիոնալ՝ ըստ հնարավորի անջատելով բոլոր հույզերս։ Անկեղծ լինեմ, առաջին իսկ պատմական էպիզոդը՝ բռնության դաժան տեսարաններով, իմ եւ հայրենակիցներիցս շատերի մեջ սկսեց բարձրացնել բողոքը ու ես հասկացա, որ չեմ կարող մինչեւ վերջ մնալ անկողմնակալ կինոքննադատի դերում։ Ես ինձ զգացի իմ ժողովրդի մի մասը, որը ֆիլմում ներկայացված է որպես արնախում մարդասպանների ու բարբարոսների ամբոխ։ Ես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչի համար է այդ ամենը։ Գուցե դո՞ւք բացատրեք։ Ա. Է. – Սկսեմ իմ կենսագրության որոշ փաստերից։ Ես հայ եմ ծագումով եւ արյամբ։ Հորս ծնողները ցեղասպանության անմիջական վկաներից ու զոհերից էին, որի ժամանակ, 20-րդ դարի սկզբում ոչնչացվեց Թուրքիայի հայ բնակչությունը։ Մեր ընտանիքը տեղափոխվել է Կանադա։ Ես մեծացել եմ այլ միջավայրում ու, թեեւ երբեմն-երբեմն պատմում էին տատիս ու պապիս հետ կատարվածի մասին, ես ատելության զգացումով չէի լցվում։ Երբ ավելի ուշ սովորում էի Տորոնտոյի համալսարանում, դարձա Հայ ուսանողական միության անդամ եւ առաջին անգամ բախվեցի հայկական հարցի հետ։ Դա թուրք պաշտոնյաների դեմ սկսված ահաբեկությունների ալիքի ժամանակաշրջանն էր, որոնց նպատակը Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության փաստը ճանաչելուն հասնելն էր։ Այդ դեպքերը շատ մեծ ազդեցություն ունեցան ինձ վրա։ Ս. Հ. – Ձեր ֆիլմում պատկերված է 4 սերնդի պատմություն։ Առաջինը ականատեսների, զոհերի, հրաշքով փրկվածների սերունդն է, որը ներկայացվում է Արշիլ Գորկու՝ 30-40-ական թվականների նյույորքյան նկարչի պատմության միջոցով, որը ինքնասպան է եղել ստեղծագործական ուժերի ծաղկման շրջանում։ Երկրորդը նրանց երեխաների սերունդն է։ Իսկ ավելի կոնկրետ՝ դա պատմություն է կինոռեժիսոր Սարոյանի մասին, որը ֆիլմ է նկարում հայկական ցեղասպանության մասին (Սարոյանի դերում՝ Շառլ Ազնավուր)։ Երրորդը՝ ցեղասպանության զոհերի թոռների սերունդը, ֆիլմում ներկայացված է արվեստաբան Անիի կերպարով, որը գիրք է գրում Արշիլ Գորկու մասին եւ Սարոյանի պատմական ֆիլմի խորհրդատուն է։ Հետաքրքիր է, որ Անիի ամուսինը՝ որդու հայրը, զոհվել է ահաբեկություն իրականացնելիս։ Եվ չորրորդ սերունդը ներկայացվում է Անիի որդու՝ Րաֆֆիի միջոցով, որը փորձում է ինքն իր համար ճշտել իր դիրքորոշումը այդ սոսկալի պատմության, կորցրած Ավետյաց երկրի եւ հատկապես հոր արարքի նկատմամբ։ Այս ամբողջ դրամատուրգիական բազմաշերտության մեջ ո՞րն է ձե՛ր պատմությունը։ Ա. Է. – Ինձ համար կարեւոր են բոլոր շերտերը, բայց ամենակարեւորը ոչ թե պատմական փաստն արձանագրելն է, ինչպես իմ ֆիլմում անում է ռեժիսոր Սարոյանը եւ ինչպես ինձնից առաջ արել են ուրիշ հայ ռեժիսորներ, օրինակ, Անրի Վերնոյը՝ «Մայրիկում»։ Շատ կարեւոր է հասկանալ, թե ինչու Թուրքիան մինչեւ հիմա չի էլ ուզում լսել հայկական հարցի մասին։ Ամենակարեւորն այն է, որ Թուրքիայում բազմաթիվ սերունդներ են դաստիարակվել՝ գաղափար չունենալով, թե իրականում ինչ է տեղի ունեցել։ Իմ նպատակը ոչ այնքան պատմական փաստեր ներկայացնելն է, որքան փորձել հասկանալ, թե ինչու դա կատարվեց եւ ինչու մինչեւ հիմա, երբ անցել է 80 տարուց ավելի, այդ մասին խոսելու փորձը այդքան կտրուկ հակազդեցություն է ունենում։ Այդ պատճառով կարեւորում եմ Ալիի՝ ազգությամբ թուրք դերասանի կերպարը՝ իր տեսակի մեջ առաջադեմ, պայմանականություններից ու ավանդույթներից հեռու մի մարդու։ Հենց Ալիի շուրթերից են ֆիլմում հնչում թուրքական կողմի բոլոր հակափաստարկները։ Կարեւոր է Ալիի եւ Րաֆֆիի՝ իրար հետ բացատրվելու տեսարանը՝ Կանադայում ծնված ու մեծացած հայի ու թուրքի երկխոսությունը։ Փոխըմբռնման նրանք այդպես էլ չեն հասնում, բայց գոնե երկխոսության փորձ է արվում։ Ե. Կ. – Դուք անընդհատ խոսում եք երկխոսության անհրաժեշտության մասին, բայց (գուցե ես կրկնում եմ ձեր հերոսի՝ Ալիի խոսքերը) մենք մեծացել ենք լրիվ հակառակ պատմություններով՝ պատերազմ է եղել, զոհվել են հայեր, բայց զոհվել են նաեւ թուրքեր։ Այն, թե ինչպես են ձեր ֆիլմում ներկայացվում պատմական փաստերը, արդեն իսկ հարցականի տակ է դնում երկխոսության հնարավորությունը։ Ա. Է. – Նախ, բուն պատմական տեսարաններն իմ ֆիլմում շատ քիչ են։ Եվ հետո, բոլոր այդ տեսարանները ընդգծված թատերական են, այսինքն, դրանք հատվածներ են այն ֆիլմից, որն ինձնից սպասում էին, բայց որը ես չէի կարող եւ չէի ուզում նկարել։ Մյուս կողմից, եթե ես այդ տեսարանները չընդգրկեի ֆիլմում, մեղանչած կլինեի իմ ժողովրդի առջեւ։ 20-րդ դարի պատմության մեջ քիչ չեն ցեղասպանության, բռնության օրինակները։ Այդ առումով խոսքը միայն հայկական հարցի մասին չէ։ Դա պրոբլեմ է, որը պետք է բարձրացնել միջմշակութային եւ միջսերնդային երկխոսության մակարդակի։ Ս. Հ. – Հենց այդպիսի՞ երկխոսություն նկատի ունեք, երբ խոսում եք «Արարատի» բեռլինյան ցուցադրության կարեւորության մասին։ Ի՞նչ արձագանք եք ակնկալում Բեռլինի թուրք համայնքի կողմից։ Ա. Է. – Ես պատրաստ եմ ցանկացած արձագանքի եւ երջանիկ եմ, որ «Բեռլինալեում» ֆիլմի ցուցադրություններն ուղեկցվում էին ժամեր տեւող քննարկումներով եւ համոզված եմ, որ պատմության համար պատասխանատվությունն ընկած է միայն նրանց ուսերին, ովքեր հետամուտ են պատմական արդարությանը։ Ճշմարտությունը կարիք ունի որեւէ մեկի կողմից լսելի դառնալու։ Ահա թե ինչու իմ ֆիլմում մի գլխավոր հերոս նույնպես կա՝ կանադացի ծեր մաքսավորը, որը հայ չէ։ Նա համբերությամբ լսում է այդ ողջ պատմությունը Րաֆֆիից։ Ինձ համար կարեւոր է ցույց տալ, որ մեր գոյության ե՛ւ երջանկությունը, ե՛ւ ողբերգությունը կանխորոշված է մեր որդիների ու նրանց համար պատասխանատվության փոխադարձ կապով։ Հարցազրույցը վարեց ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ Հայ կինոքննադատների ասոցիացիայի նախագահ
