Հովվերգություն. 20-րդ դար ԱՆԴՐԵՅ ԲԻՏՈՎ Հետգրություն տասնհինգ տարի անց Հրանտը… Նույն այն Հրանտն է։ Նրա շնորհիվ ինձ կարող է թվալ, որ այդ տասնհինգ տարին չի էլ անցել, որ մենք պահպանվել ու պահպանել ենք։ Որ չենք մսխել ու չենք կորցրել մեր արժեքը եւ նույնիսկ մեծացրել ու ավելին ենք ձեռք բերել։ Եվ թեպետ այն բաները, որոնց մասին գրել եմ տասնհինգ տարի առաջ, քոչել են «վաղ» Մաթեւոսյանի կարգը, այն ամենը, ինչի մասին խոսել եւ ինչ ակնարկել եմ, պահպանվել է. Մաթեւոսյանը չի կտրվել ու չի խաթարվել իր ակունքից, գրածս զարգացել ու ապացույցներ է ձեռք բերել։ Վաղուցվա այս հոդվածում ամենաարժեքավորը թվականն է։ Այդ պատճառով ես ոչ մի դեպքում չէի ուզենա այն «ընդարձակել» ու նորից գրել։ Այն դարձել է հափշտակման կետ։ Եվ այն, որ ես այսքան «ճիշտ» դուրս եկա նրան գնահատելիս, իհարկե, իմ արժանիքը չէ, այլ դարձյալ իր՝ Հրանտի։ Նրա արձակն աճում է ծառի պես։ Մեկ անգամ արմատակալելով քարքարոտ ու անբերրի հողում, նա վեր է ձգվում եւ ավելացնում տարեկան շրջանները։ Յուրաքանչյուր նոր գործով Մաթեւոսյանը «հասնում-հասու է դառնում» մեզ։ Մեր աչքում նա շատ ավելի աճել, քան նոր (նրա մասին ճիշտ կլիներ ասել՝ հաջորդ…) գործեր է գրել։ Ավարտեց նույն այդ «Բեռնաձիեր» շարքը, ապա «Աշնան արեւը», «Խումհարը», «Սկիզբը», «Քո տոհմը», մի շարք պատմվածքներ, այժմ սպասվում է «Տաշքենդը».. Բայց թե՛ «Սկիզբը», թե՛ «Քո տոհմը» (վերնագրերը թարգմանելիս անհնար եղավ հաղորդել հայերենի բազմիմաստությունը, ներառյալ այն, ինչի մասին խոսում եմ՝ «Ծառերը») վեր են խոյանում ու ՀԱՆԳՈՒՄ «Մեծամորին»։ «Մեծամորը» մեկառմիշտ փոխ է առել կեղծանունը՝ մեկառմիշտ դառնալով Ծմակուտ՝ փոխելով աշխարհագրական դիրքը բացառիկության դիրքի հետ։ Ֆոլքներյան Յոքնապատոֆայի համեմատ Ծմակուտն ունի թե տարբերություններ եւ թե, ըստ իս, առավելություններ. Ծմակուտի գոյությունն ասես առավել իրական է, չնայած նրա ոչ պակաս մտացածին ու ընդհանրական լինելուն։ Ընդհանրացման աճին համընթաց, կյանքը Մաթեւոսյանի արձակում դառնում է ոչ թե ավելի պայմանական, այլ ավելի թրթռուն՝ բնագրի դիմաց հոգով ու սիրով հատուցող վարպետի հնարք։ Բարձրագույն պայմանականությունը, արդարեւ, հենց այդպիսին է՝ ահա արվեստը (ոչ այնքան տեղին, սակայն իր ակներեւությամբ ինձ առավել համոզիչ թվացող օրինակը հին եգիպտական քանդակն է, որում ուրվագծի ընդհանրացումը հասցված է պայմանականության սահմանագծին՝ ընդհուպ խորհրդանիշի, իսկ ռեալության ազդեցությունն այնպիսին է, որ քայլող փարավոնի քառորդ մետրանոց արձանիկն ուզում ես շոյել՝ տաք չէ՞ արդյոք, արյունը չի՞ բաբախում նրանում, իսկ նրա կնոջ միեւնույն չափի արձանիկից ուզում ես երեխաներ ունենալ։ Հակադարձ ազդեցության, ի վերջո, հետագայում հասել է անտիկ քանդակագործությունը. մարմնական անպայմանականությունն ու ճշգրիտ նմանակումը մարմարն ավելի սառն են դարձրել շրջակա միջավայրից. նրանից դամբարանի, դիարանի, հերձաթատրոնի հոտ է փչում)։ Այսպես էլ ապրեցինք այս տասնհինգ տարիները. նա էլի ինչ-որ բան վրձնեց (սոխ, սայլ, սատկած շուն), ես էլի ինչ-որ բան հասկացա… Բայց մենք նույն սեղանի շուրջ ենք։ Նա ինձ ասում է այն մասին, թե էլ ինչ է գրելու, իսկ ես նրան՝ ինչ չեմ գրել։ Ու նա ինձ ասում է այդ տասնհինգ տարիների միջով. «Կա՛ց, ես դեռ գրող կդառնամ, ես դեռ կգրեմ…»։ Ու ես դարձյալ հասկանում եմ՝ ինչ նկատի ունի, բայց հառաչում եմ. «Լավ կլինի նաեւ… Աստված տա… Բայց գիտես, պարզվում է, որ այն, ինչ գրված է՝ արդեն գրված է, եւ այնտեղ ոչինչ չես փոխի՝ ճիշտ այնքան ու ճիշտ այնպես է, ինչպես մենք արդեն գրել ենք՝ ո՛չ ավելին»։ «Բայց, ախր, քիչ էլ չի»,- ասում եմ ոչ այն է ես, ոչ այն է՝ նա։ Բայց ահա թե ինչ է ասում հենց նա տասնհինգ տարի անց. «Ես ուզում եմ խմել գրականության կենացը, որը պակաս ճշգրիտ չէ, քան գիտությունը, գուցեեւ ավելի ճշգրիտ է, որը պակաս մեծ իրողություն չէ, քան կյանքը եւ գուցե կյանքից էլ ոչ պակաս մի բան է… երջանկություն»։ Եվ սա ինձ է ասում. երջանկություն է տասնհինգ տարի անց նրանից այսպիսի բառեր լսել, եւ ե՛ս չեմ նրանից հարցնողը. «Ինչպե՞ս կարողացար հասկանալ դա», այլ նա.՝ «Դու հասկանո՞ւմ ես՝ ինչ նկատի ունեմ»։ Կարծես՝ այո։ Գուցեեւ՝ այլեւս ոչ… Թարգմ.՝ ԱՆԱՀԻՏ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ
