ՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ԵՎ ՊԱՌԼԱՄԵՆՏԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Իրավիճակը օրենսդրության ոլորտում 2003 թվականին Հայաստանում կանցկացվեն նախագահական (փետրվար, 2003թ.) եւ պառլամենտական (մայիս, 2003թ.) ընտրություններ: Ընտրությունները կընթանան 1999թ. փետրվարի 5-ին ընդունված 8220ՀՀ Ընտրական օրենսգրքի՞ (ԸՕ) համաձայն, հաշվի առնելով մինչեւ 2002թ. օգոստոսի 5-ը ներառյալ կատարված փոփոխություններն ու լրացումները: Ընտրությունների մասին օրենքի փորձարկումը արդեն կատարվեց այս տարվա հոկտեմբերի 20-ին, տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ՏԻՄ) ընտրությունների ժամանակ: Այդ ընտրությունները հաստատեցին քաղաքագետների եւ փորձագետների այն կանխատեսումները, որ 8220ԸՕ8221 կան լուրջ թերություններ, որոնք խոչընդոտում են ընտրական ընթացքի վերահսկողությունը եւ չեն ապահովում քաղաքական ընդդիմության ներկայացվածությունը ընտրական հանձնաժողովներում: Այլ կերպ ասած, այս օրենքը չի կարող ապահովել ընտրությունների անցկացման օրինականությունը եւ լեգիտիմությունը: Թվարկենք 8220Ընտրական օրենսգրքի8221 առավել լուրջ բացթողումները. ա) Գլուխ 2-ում, որը վերաբերում է ընտրողների ցուցակներին, առկա է ընտրողներին քվեարկելու սահմանադրական իրավունքից զրկելու հնարավորություն: Այսպես, հոդված 14, կետ 2-ի համաձայն, ընտրողների ցուցակներում փոփոխություններ եւ ուղղումներ մտցնելու իրավունքը տրվում է համայնքի ղեկավարին, սակայն նրան չի պարտավորեցվում տեղեկացնել այն քաղաքացիներին, ովքեր հանվում են ցուցակից: Իսկ դա նշանակում է, որ ընտրությունների օրը ընտրողը կարող է հայտնաբերել, որ տեղական իշխանությունների սխալի կամ դիտավորության պատճառով նա զրկվել է քվեարկելու իրավունքից եւ ընտրություններին մասնակցելու իր սահմանադրական իրավունքը կարող է վերականգնել միայն դատարան դիմելով: բ) Հայաստանում տիրող ծանր տնտեսական իրավիճակի պատճառով այսօր բազմաթիվ ընտրողներ գտնվում են երկրից դուրս, ինչը գործնականում անհնարին է դարձնում ընտրողների ցուցակների վերահսկողությունը: Այսպես, ս/ թ հոկտեմբերի 20-ին ՏԻՄ-ի ընտրությունների ժամանակ գրանցվել են բազմաթիվ դեպքեր, երբ Հայաստանից դուրս գտնվողների կամ ընտրական տեղամաս չեկածների փոխարեն կատարվել է քվեարկություն: Վերահսկել այս անօրինականությունները՝ հնարավոր չէ, քանի որ ըստ 8220ԸՕ8221 վստահված անձինք եւ դիտորդները իրավասություն չունեն ընտրությունների ժամանակ ընտրողների անձնագրային տվյալները ստուգելու, ինչն էլ, փաստորեն, հանձնաժողովի անդամներին ազատություն է տալիս ընտրական ցուցակների հետ ցանկացած գործարք կատարելու: գ) Արդար ընտրություններ անցկացնելուն չի նպաստում նաեւ Օրենսգրքի հոդվածների եւ մասնավորապես գլ. 2-ի չափից ավելի խճճվածությունը: Այսպես, գլ. 2-ում ասվում է, որ ընտրողների ցուցակների համար պատասխանատու են մի քանի պաշտոնատար անձինք. համայնքի ղեկավարները, ՆԳ նախարարության համապատասխան անձնագրային մարմինները, տեղամասային ընտրական հանձնաժողովների նախագահները եւ այն կազմակերպությունների ղեկավարները, որոնց տարածքում տեղակայված են տեղամասերը: Այս հանգամանքը խառնաշփոթ է ստեղծում ընտրողների համար, միաժամանակ ազատելով պաշտոնատար անձանց՝ ընտրացուցակներում թույլ տրված սխալների պատասխանատվությունից: Բազմաթիվ թերությունների շարքում նշենք նաեւ գլ. 2-ի հ. 11-ի կ. 1 եւ կ. 4, որտեղ պահանջվում է ընտրացուցակներում, բացի անունից եւ ազգանունից, գրել նաեւ հայրանունը, մինչդեռ անձը հաստատող, միջազգային չափանիշներին համապատասխանող հայկական անձնագրերում հայրանուն չի նշվում: դ) Գլ. 6-ում պարզաբանվում են ընտրությունների ժամանակ վստահված անձանց, դիտորդների եւ զանգվածային լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների իրավունքները: Որտեղից երեւում է, որ նրանց բավարար իրավասություն չի տրվում ընտրությունների ընթացքը արդյունավետ վերահսկելու համար: Այսպես, հ. 29 կ. 4 եւ հ. 30 կ. 2, զրկում են վստահված անձանց, դիտորդներին եւ ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներին ընտրությունների օրը ընտրական հանձնաժողովների անդամների գործողությունները հսկելու իրավունքից: Վստահված անձինք նույնիսկ առանձին դեպքերում իրավունք չունեն ճշտելու, թե ընտրական տեղամաս եկած ընտրողը իրո՞ք այդ տեղամասի ընտրող է: Վստահված անձինք զրկված են նաեւ քվեաթերթիկներ ստանալու գործընթացը վերահսկելու հնարավորությունից (ըստ օրենքի՝ քվեաթերթիկներ հատկացնելու, հաշվելու եւ հակառակ երեսին ստորագրելու իրավունքը տրված է միայն ընտրական հանձնաժողովների անդամներին): Ավելին, օրենքում հստակ չեն ամրագրվում վստահված անձանց, դիտորդների եւ ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների իրավունքները նաեւ ձայների հաշվման եւ քվեարկության արդյունքների ամփոփման ժամանակ (տես գլ. 12), ինչը, փաստորեն, ընտրական հանձնաժողովներին հնարավորություն է տալիս առանց դժվարությունների 8220ապահովել8221 քվեարկության իրենց անհրաժեշտ արդյունքները: Հոկտեմբերի 20-ի ՏԻՄ ընտրությունների փորձը ցույց տվեց, որ ընտրական հանձնաժողովների նախագահները չարաշահում էին յուրաքանչյուր քվեաթերթիկի քվեարկության արդյունքը առանձին կարդալու (քվեարկության արդյունքներն ամփոփելիս) իրենց իրավունքը եւ ընդդիմության ներկայացուցչի օգտին քվեարկված քվեաթերթիկները տեղափոխում էին իշխանական կուսակցության ներկայացուցչի օգտին: Արդարությունը վերականգնելու, ընտրական հանձնաժողովների անդամների անօրինական գործողությունները կանխելու նպատակով վստահված անձանց կամ դիտորդների կողմից արված առարկություններն ավարտվում էին նրանով, որ վստահված անձինք եւ դիտորդները վտարվում էին ընտրատարածքից: ե) Լուրջ թերություններ է պարունակում ընտրական հանձնաժողովների կազմավորման կարգը: Օրենքով նախատեսված երեք մակարդակների (կենտրոնական, ընտրատարածքային եւ տեղամասային) հանձնաժողովներն էլ ձեւավորվում են հետեւյալ սկզբունքով. երեքական անդամ-ՀՀ նախագահի ներկայացուցիչներն են, մեկական անդամ՝ Ազգային ժողովում (ԱԺ) խմբակցություններ ունեցող կուսակցությունները կամ դաշինքները: Հասկանալի է, որ հանձնաժողովների ստեղծման նման սկզբունքը թուլացնում է պառլամենտից դուրս գործող ընդդիմության դիրքերը, փոքրացնում պառլամենտ մուտք գործելու նրանց հնարավորությունները: Փաստորեն, 8221իշխանությունն է ծնում իշխանություն8221 բանաձեւը դառնում է գործող սկզբունք ընտրությունների համար, իսկ պառլամենտից դուրս գտնվող ընդդիմությունը զրկված է ընտրական գործընթացը արդյունավետ վերահսկելու հնարավորությունից: Հաշվի առնելով նաեւ, որ ներկայիս գործող ԱԺ կազմում բացակայում է համակարգված ընդդիմություն, փաստորեն անհնար է դառնում հանձնաժողովների միջոցով օրինականություն ապահովել, որն էլ ի սկզբանե կանխորոշում է նախագահական եւ պառլամենտական ընտրությունների ոչ լեգիտիմությունը: «ԸՕ»-ում վերացված է կուսակցությունների (դաշինքների) կողմից իրենց ներկայացուցիչներին ընտրական հանձնաժողովներից հետ կանչելու մեխանիզմը (գլ. 13, հ. 38), բարդացված՝ նախագահներին անվստահություն հայտնելու կարգը (հ. 38, կ. 1), երբ անվստահություն հայտնելու սահմանը հանձնաժողովների անդամների ընդհանուր թվի 1/3-ից հասցված է մինչեւ 2/3-ի: Այն դեպքում, երբ պահպանված է հանձնաժողովի անդամների կասեցման բավական անհեթեթ արտակուսակցական մեխանիզմը, երբ ընտրական հանձնաժողովը ձայների պարզ մեծամասնությամբ վաղաժամկետ դադարեցնում է 8220ոչ ցանկալի8221 անդամի լիազորությունները (հ. 39, կ. 10): Պարզ է, որ այս ամենը չի նպաստում հանձնաժողովների անդամների սկզբունքայնությանը: Հ. 38-ում շատ են նաեւ անճշտություններն ու հակասությունները: Այսպես, կ. 2172ում նախատեսված է բանակ զորակոչվելու դեպքում դադարեցնել հանձնաժողովի անդամի լիազորությունները, երբ մեկ այլ՝ հ. 33, կ. 1-ով համապետական ընտրությունների ընթացքում հանձնաժողովների անդամները ազատվում են զորակոչից: Կամ հ. 10, կ. 5-ը, որտեղ խոսվում է մարզային հանձնաժողովների մասին, որոնք օրենքում գոյություն չունեն: Ամենայն հավանականությամբ, փոփոխություններ մտցնելուց հետո օրենքի հեղինակները մոռացել են հոդվածներից ջնջել գոյություն չունեցող հանձնաժողովները: Այսքան հակասական տարրերով լի 8220ԸՕ8221, իհարկե, չի կարող ապահովել օրինական եւ արդար ընտրություններ: զ) Օրենսգիրքը չի բարձրացնում կուսակցությունների դերը: Ինչպես նախագահական, այնպես էլ պառլամենտական ընտրություններում ե՛ւ կուսակցությունները, ե՛ւ նախաձեռնող խմբերը հավասար իրավունք ունեն առաջադրելու նախագահության եւ պատգամավորության իրենց թեկնածուներին (գլ. 14, հ. 66-76՝ նախագահական ընտրությունների համար եւ գլ. 20, հ. 104-109՝ պառլամենտական ընտրությունների համար): Սակայն, երկու դեպքում էլ անհրաժեշտ է հավաքել ընտրողների ստորագրություններ ( 35000 ստորագրություն նախագահի թեկնածուի համար՝ հ. 67 եւ 500 ստորագրություն պատգամավորության թեկնածուի՝ հ. 107): Փաստորեն, կուսակցությունները թեկնածու առաջադրելիս չունեն որեւէ առավելություն քաղաքացիների նախաձեռնող խմբերի նկատմամբ, ինչը, իհարկե, չի նպաստում հասարակության մեջ կուսակցությունների դերի բարձրացմանը: 8220ԸՕ8221-ի թվարկված թերությունները նկատելի չեն դարձնում օրենքում տեղ գտած դրական փոփոխությունները: Այսպես, ՀՀ ԱԺ համամասնական ընտրակարգով ընտրվող պատգամավորների թիվը 56-ից հասցված է 75-ի: Որը դրական մոտեցում է` ուղղված է ընդունվող որոշումների հարցում կուսակցությունների դերի բարձրացմանը, ինչպես նաեւ նվազեցնում է ԱԺ-ի մեծամասնական կարգով ընտրված թաղային հեղինակությունների թվաքանակը: Ամփոփելով, ուզում եմ ուշադրություն դարձնել հետեւյալ փաստին. ԸՕ ընդունվել է 1999թ. փետրվարի 5-ին, նրանում տեղ գտած բազմաթիվ քերականական եւ իրավաբանական սխալներն ուղղվել եւ տպագրվել են 1999թ. փետրվարի 22-ին (8221ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր8221 N4/70/, 22 փետրվարի 1999թ.), սակայն կատարված ուղղումները չեն հաստատվել Ազգային ժողովի կողմից: Նույնիսկ թռուցիկ հայացքով կարելի է նկատել, որ այդ ճշտումները լուրջ փոփոխություններ են մտցնում օրենքում: Իսկ այն փաստը, որ նշված փոփոխությունները մինչեւ այսօր ԱԺ պատգամավորների քվեարկությանը չեն արժանացել, կասկածելի է դարձնում օրենքի իրավաբանական ուժը: Հասկանալի է, որ այսքան լուրջ թերություններ ունեցող եւ մի շարք արարողակարգային սխալներով ընդունված 8220Ընտրական օրենսգիրքը8221 չի կարող ապահովել օրինական, արդար եւ լեգիտիմ ընտրություններ: Այս օրենքը չի կարող ապահովել քաղաքական ընդդիմության հավասար մասնակցություն ընտրական գործընթացին, քվեարկության արդյունքներն էլ օբյեկտիվ չեն արտահայտի Հայաստանի քաղաքացիների կարծիքը: ՍՏԵՓԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Քաղաքագետ
