ՄԱՀԱՊԱՏԻ՞Ժ, ԹԵ՞ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԹԻՎ 6 «Մահապատժի հարցում ԱԺ-ի ցանկացած որոշում չի լինելու ժողովրդի վարքի վավերությունը» Աշխարհի առաջադեմ երկրներում ստեղծված ինստիտուտները մահապատժի հարցը ուսումնասիրելու նպատակով տասնյակ տարիներ հետազոտություններ են կատարում՝ հասկանալու համար, թե ի՞նչ ներգործություն է ունենում այդ ծայրահեղ պատժատեսակը հանցագործությունները կանխելու հարցում կամ՝ արդարացվա՞ծ է արդյոք պատժի այդ տեսակի կիրառումը: Եվ, ի վերջո, եզրահանգումը մեկն է լինում՝ բոլոր ժողովուրդների համար այս հարցը զգացմունքային հարթության վրա է լուծում ստանում եւ չի կանխում կամ կրճատում հանցագործությունները: Թուրքիան, որ հայտնի է պատժատեսակների կիրառման իր դաժանությամբ, 2002թ. օգոստոսի 2-ին հարկադրված եղավ ընդառաջել Եվրոպայի պահանջներին եւ քվեարկեց մահապատիժը վերացնելու օգտին: Ներկայումս Հայաստանը տարածաշրջանի միակ պետությունն է, որը լուծում չի տվել հարցին: Հայաստանի խորհրդարանին արդեն մեկ տարի չի հաջողվում պատասխան գտնել Եվրախորհրդի առջեւ ստանձնած պարտավորությունից հրաժարվելու, այսինքն մահապատիժը փաստացի իրականացնելու կամ մերժելու հարցում: Չնայած Եվրախորհրդի պատվիրակները հաստատակամ են մնում իրենց պահանջներին: Մարդու իրավունքների եվրոպական համաձայնագրի 6-րդ արձանագրությունը չվավերացնելու կամ այն ժամանակավորապես հետաձգելու հիմնական պատճառը «Հոկտեմբերի 27-ի» գործով ամբաստանյալների նկատմամբ բացառություն թույլ տալու խնդրում որեւէ արդյունքի չհասնելն է: Դրանով իսկ Հայաստանը շարունակում է մնալ Եվրախորհրդի անդամ այն եզակի պետություններից մեկը, որն արդեն 11 տարի չի իրագործում, սակայն փաստացի պահպանել է մահապատժի ինստիտուտը: Դժվար թե Եվրախորհրդի անդամ մյուս երկրներում, որոնք քվեարկել են մահապատժից հրաժարվելու կամ պահպանելու օգտին՝ կողմնորոշվել են հանցագործության մի օրինակով կամ այնպիսի նախադեպով, թե հատկապես ով է սպանվել հանցագործության արդյունքում: Մանավանդ որ, նման դեպքեր տեղի ունեցան այլ երկրներում՝ Շվեյցարիայի, Հնդկաստանի խորհրդարաններում, Փարիզի քաղաքապետարանում եւ այլն: Հայերը հայտնի չեն արեւելյան շատ ժողվուրդներին հատուկ դաժանությամբ եւ ազգային կարծր սովորույթներով, սակայն հանրությունը «Հոկտեմբերի 27-ի» դեպքերից շատ առաջ՝ վերջին 7 տարիներին, պարբերաբար բանավեճ սկսելով այս հարցի շուրջ, այդպես էլ չանդրադարձավ մահապատժին՝ իբրեւ երեւույթ: Մասնագիտական ոչ մի բացատրություն չտրվեց՝ ելակետ ընդունելով Հայաստանի իրավիճակը, հայության խառնվածքը՝ ազգային, կրոնական, իրավական, սոցիալ-մշակութային, պատմա-քաղաքական եւ այլ տեսանկյունից: Մեր երկրի քրեական վիճակագրությունը փաստում է, որ հանցագործության թվի ակնհայտ նվազում է արձանագրվել: ՀՀ գլխավոր դատախազության տվյալներով, 1996թ. սկսած գրեթե ամեն տարի մինչեւ մեկ տասնյակով պակասել է սպանությունների թիվը: 2002թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատությամբ նվազել են ծանր հանցագործությունները, այդ թվում՝ 11,4 տոկոսով նվազել են դիտավորյալ սպանությունները: 2001թ. գրանցվել է դիտավորյալ սպանության 88 դեպք՝ 2000թ. 91 դեպքի դիմաց: Պակասել են նաեւ սպանության փորձերի դեպքերը: Սակայն այս ցուցանիշը նույնպես մահապատժից հրաժարվելու պատճառ չի համարվում: Կան երկրներ, որոնք վերացնելուց տարիներ հետո կրկին անդրադառնում են մահապատժին: Այս հարցը շարունակական քննարկման թեմա է անգամ այն երկրներում, որոնք տասնամյակներ առաջ հրաժարվել էին պատժի այդ ծայրահեղ տեսակից: Օրինակ, Նյու Յորքի նահանգում տարիներ անց վերականգնել են մահապատիժը՝ չնայած ծանր հանցագործությունների թիվն այդ ժամանակ զգալիորեն կրճատվել էր: Ֆրանսիան մահապատժից հրաժարվել է 1981թ., սակայն ֆրանսիական ամսագրերից մեկը մի քանի տարի առաջ վերստին անդրադառնալով մահապատժի հարցին՝ ներկայացրել էր տեսակետներ, որոնք առաջարկում էին երկրում վերականգնել մահապատիժն այն դեպքերի համար, երբ առանձնակի դաժանությամբ են վերաբերվում ծերերին ու երեխաներին: Իրավաբանների ուսումնասիրություններում նշվում է, որ մահապատիժը Հայաստանում կիրառվել է ծայրահեղ դեպքերում: Իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Գագիկ Ղազինյանը «Քրեական դատավարության պատմական եւ արդի հիմնախնդիրները Հայաստանում» գրքում գրում է, որ դեռ 5-րդ դարում Հայաստանում որոշ քրեական գործերով թույլատրվել է ինքնադատաստանը: Սպանում էին, օրինակ, անառակության մեջ բռնվածին: Հայաստանում եկեղեցական դատական համակարգը, որը գործել է 4-9-րդ դարերում եւ կազմված էր երեք ատյաններից, դատավարական հարցերում ղեկավարվում էր սովորութային իրավունքի նորմերով եւ գործադրում պատժի մի քանի ձեւեր՝ մահապատիժ, աքսոր, ազատազրկում, մարմնական եւ դրամական պատիժներ եւ այլն: Որոշ հանցագործություններով դեռեւս գոյություն ուներ ինքնադատաստանը, քանի որ մասնավոր անձինք իրենց անարգանքների համար պատժում էին անձամբ: 8-10-րդ դարերում արդեն արյան վրեժը չէր թույլատրվում: «Եթե դատենք գրավոր տեղեկություններով, մեր ժողովրդի ընտրությունը շատ հումանիստական է եղել»,- մահապատժի թեմայի վերաբերյալ իր տեսակետն է արտահայտում ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը: Նա նշում է, որ ամենավաղ շրջանից մեր եկեղեցին եւ աշխարհիկ իշխանությունները արյան վրիժառությունը կանխելու նորմեր են մշակել: Երբ չարամիտ դիտավորությամբ մարդ էր սպանվում՝ փոխարենը, իբրեւ արդարությունը վերականգնելու ուղի, կամ տնտեսական, կամ վարչական տույժեր էին նշանակում՝ կով, հող պետք է տրվեր, եւ դա կարող էր կասեցնել արյան վրիժառությունը: «Այսինքն, կանոնական իրավունքի նորմերի մեջ՝ «Դատաստանագրքում» եւ այլ գրավոր տեղեկություններում, այդ ծայրահեղ պատժից խուսափելու հազար ու մի տարբերակ է առաջարկվում: Այս նորմերով դատելու դեպքում կարող ենք ասել, որ մեր իրավական ինստիտուտները միշտ փորձել են ազդել ժողովրդական ինստիտուտների վրա, որպեսզի խնդիրը չհասնի չափազանցության, բայց ժողովրդի մեջ, միեւնույն է, շարունակվել է»: Տիկին Խառատյանի ասելով՝ ամբողջ Կովկասում, մասամբ նաեւ առաջավոր Ասիայում գործել է արյան վրիժառության ինստիտուտը, որի որոշ դրսեւորում նույնիսկ մինչ օրս էլ կա, երբ կյանքի դեմ կյանք է պահանջվում: Նրա կարծիքով, մահապատիժն էլ մի ինստիտուտ է, որով կյանքի դեմ կյանք է պահանջվում: «Եթե դատենք, որ գոնե 5-րդ դարից իրավական ինստիտուտներ ունեինք եւ դրա դեմն առնող մեխանիզմներ ենք մշակել, այնուամենայնիվ, մինչեւ 19-րդ դարի վերջը, 20-րդ դարի 50-ական թվականներին արյան վրիժառության դեպքեր եղել են: Եթե արդարադատությունը չի բավարարել տուժող կողմին, մարդիկ իրենք իրենց վրեժը լուծել են: Նշանակում է՝ ընդհանուր առմամբ անբավարարվածության զգացումն է մղում արդարության վերականգնման քայլերին»: Հ. Խառատյանը նշեց, որ քանակական մեծամասնությամբ Հայաստանում ավելի շատ գործել են իրավական ինստիտուտները եւ սովորութային նորմերը՝ քինախնդրություն ընտանիքների միջեւ, տնտեսական վնաս եւ այլն, բայց սպանություն համեմատաբար քիչ է եղել: Հայաստանյան եկեղեցին առայժմ ձեռնպահ է մնում մահապատժի նկատմամբ իր տեսակետը հայտնելուց, քանի որ Եկեղեցու ժողովը դեռեւս չի քննարկել այդ հարցը, սակայն առանձին հոգեւորականներ արտահայտում են իրենց կարծիքը: Սեւանի Վազգենյան հոգեւոր դպրանոցի տեսուչ հայր Բագրատ վարդապետ Գալստանյանը հայտնեց, որ քրիստոնեական վերաբերմունքը մահապատժի առումով բացասական է եւ մերժված, ուստի քրիստոնեական աշխարհն այսօր ողջունում է շատ պետությունների կողմից մահապատիժը վերացնելու քայլերը: «Այս բոլորով հանդերձ, հուզող խնդիր է բարձրագույն պատիժը՝ մահապատիժը, որը ճանաչված է Հին Կտակարանում, նրա ուղղակի փոփոխության մասին ցուցում չկա նաեւ Նոր Կտակարանում եւ մեր եկեղեցական ավանդության մեջ»: Այսուհանդերձ, ինչպես նշեց վարդապետը, եկեղեցին պարտավորություն է զգացել պետական իշխանություններից ողորմություն հայցել մահապատժի դատապարտվածների համար: «Քրիստոնեությունը բանտարկյալների նկատմամբ բարի վերաբերմունք ունի նրանց դարձի բերելու իմաստով, որը խոր հիմքեր ունի: Տերը բանտարկյալներին ծառայելը համեմատում է իրեն ծառայելուն՝ «Բանտում էի եւ դուք ինձ այցի եկաք» (Մտթ. 25:36): Զրուցակիցներս մահապատժից խուսափելու հիմնական պատճառ նշում են դատական սխալի հավանականությունը: «Ակնհայտ է, որ մահապատիժը պահանջվող դաստիարակությունը չի կարող ունենալ եւ անսրբագրելի է դարձնում նաեւ դատական սխալ որոշումը»,- ասում է հայր Բագրատ վարդապետը: Նա նշեց, որ մարդու մեղք գործելու հակումն է ծնունդ տալիս հանցագործություններին, որով խափանվում են օրենքով սահմանված կարգերը: «Այսուհանդերձ, մեղքը ըստ ուղղափառ արժեքների ավելի լայն հասկացություն է, քան հանցագործության վերաբերյալ աշխարհիկ ընկալումը: «Մարդու սրտից է, որ ելնում են չար մտքերը՝ սպանություն, շնություն, պոռնկություն, գողություն, սուտ վկայություն, հայհոյություն» (Մտթ. 15:19): «Անհրաժեշտ է ընդունել նախ, որ հանցագործության պատճառ կարող են լինել նաեւ տնտեսական եւ սոցիալական պայմանները, օրինականության բացակայությունը»,- ավելացրեց նա: Տիկին Խառատյանը գերմանական հայտնի ասացվածքի օրինակով ասաց, թե ավելի լավ է հազար հանցագործ անպատիժ մնա, քան մի անմեղ մարդ մահվան դատապարտվի: «Ելնելով նրանից, որ դատարանն ինքը անկատար մարմին է եւ դատավճիռը շատ հաճախ կարող է սուբյեկտիվ լինել՝ անձի ցանկությամբ կամ ապացույցների անբավարարության պատճառով, ելնելով մեր դատական իրականությունից՝ սա շատ ավելի վտանգավոր է: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, մահապատժի ինստիտուտը շարունակում է մնալ զսպող գործոն: Եթե դա չլինի՝ վարքի ագրեսիվ դրսեւորման հավանականությունը շատ ավելի մեծ կլինի: Կան հանցանքների որոշ տեսակներ, որոնք այլ լուծումներ չունեն»: «Ազգի կամ հասարակության մեջ բացարձակ նվիրական արժեքների բացակայության պայմաններում ոչ մի պատժամիջոց չի կարող կանխել չարի կամքը»,- համոզված է հայր Բագրատ վարդապետը: Վերջինիս կարծիքով, օրինախախտման վերացման լավագույն կերպը պետք է լինի ազնիվ եւ արժանապատիվ կյանք վարելու գիտակցության ուսուցումը: Այնուամենայնիվ, գործված եւ օրենքով դատապարտված հանցագործությունը ենթադրում է նաեւ արդար պատիժ, այն մտածումով, սակայն, որ ուղղված է մարդու դաստիարակմանը, ինչպես նաեւ հասարակության ապահովագրմանը հանցագործից եւ օրինախախտումից: Եկեղեցին այս մտածումով կոչված է հոգ տանելու հանցագործի հոգու համար եւ այդ իմաստով պատիժը չի ընկալում որպես վրեժի միջոց, այլ ներքին սրբագրման եւ ուղղման եղանակ: Սակայն միանգամայն դատապարտելի է օրինախախտողների նկատմամբ կիրառվող դաժանությունը, մարդկային արժանապատվության ստորացումը, որոնք երբեք էլ չեն նպաստի այդ մարդկանց ճիշտ ճանապարհի վերադարձնելու, այլ ավելի կխորացնեն իրենց սխալի մեջ: Այս իմաստով էլ պետք է ապահովել նրանց պաշտպանությունը եւ անկաշառ դատավարությունը: Սպանություն կատարողները զղջո՞ւմ են իրենց արարքի համար, կամ հաջողվո՞ւմ է ճիշտ ճանապարհ վերադարձնել նրանց: Ս. Սարգիս եկեղեցու ավագ քահանա տեր Կարապետը շուրջ 10 տարի այցելում է կալանավորներին: «Երբ առաջին անգամ ուզում էի ոտք դնել բանտ՝ ասացին, եթե հազարից մեկին կարողանաս դարձի բերել՝ դա հաղթանակ է»: Նրա ասելով՝ հանդիպել է մարդկանց, առաջին անգամ դատապարտվածների, որոնք ափսոսում են կատարվածի համար՝ «ցավում եմ, որ իմ ձեռքով մարդ գնաց, բայց նա մարդ չէր»: «Քանիսներին այցելել եմ մահվանից երկու-երեք օր առաջ՝ իրենց խնդրանքով: Ամեն ինչի մասին պատմել են: Ինչ որ արել են, մշտապես ասել են՝ Աստված չկա, սուտ է, կեղծ է»: «Այսօր պատրաստվում եմ մեռնելու, ես սարսափում եմ՝ ի՞նչ պիտի ասեմ»: «Նրանց մոտ այդ գործոնը չէր աշխատել կյանքի ընթացքում, բայց եկել էր մահվան պահը եւ այդ անցումից սարսափում էին»,- հավելում է տեր Կարապետը: Ավելացնենք միայն, որ 2002թ. առաջին կիսամյակում մահապատժի դատապարտման մեկ դեպք կա: Շիրակի մարզի առաջին ատյանի դատարանի դատավճռով մահապատժի է դատապարտվել Հ. Հովհաննիսյանը, որը վիճակախաղի 3 տոմս կորցնելու համար կացնի բազմաթիվ հարվածներով սպանել է իր 15-ամյա որդուն: Նախկինում իր կնոջը սպանելու համար նա դատապարտվել է ՀՀ քր. օր.-ի 99 հոդվածով: Այնուամենայնիվ, ինչպիսի՞ն կարող է լինել մեր ժողովրդի հավանական կողմնորոշումը մահապատժի հարցում: «Որպես քրիստոնյա, չէի ուզենա, որ մահապատիժ լիներ, որովհետեւ Աստված է մեզ կյանք տվել, Աստված էլ իրավունք ունի վերցնելու: Աստծո տասը պատվիրաներից մեկը հայտարարում է՝ մի՛ սպանիր: Իբրեւ մարդ՝ կասեի, որ մահապատիժը չպետք է հանվի: Ցավոք, աշխարհում շատերը կան, որոնք հոգեկան հիվանդներ են եւ որոնց համար սպանությունը, կարծես թե, հաճույք է, հոգեկան բավարարություն: Եթե հազարին չզգաստացնի, գոնե հարյուրին, տասին կզգաստացնի մահապատժի դատապարտվելու սարսափը: Ավելին, պետք է սաստկացնել, իրականացնելով հասարակության ներկայությամբ՝ զգաստացնելու նպատակով»,- ասում է տեր Կարապետը: Տիկին Խառատյանը վստահ է, որ եթե քանակական հետազոտություն անեինք ընտրելով սոցիալական շերտերը, մահապատժին ոչ կասեին ոչ թե հումանիստական նկրտում ունեցող մարդիկ, այլ հատկապես քրեականացված անձինք, որովհետեւ մահապատժի տագնապի զգացողությունը նրանք ավելի շատ կունենան: Գտնում է, որ ԱԺ-ի ցանկացած որոշման՝ ո՛չ «այո»-ի, ո՛չ «ոչ»-ի դեպքում չի լինելու ժողովրդի վարքի կամ մոտեցման վավերությունը: «Այս պահին ժողովուրդը կողմ է մահապատժին՝ վերջին 10 տարվա կյանքով թելադրված: Մեր ժողովրդի այսօրվա կարծր դիրքորոշումն ուղղակի պայմանավորված է ընթացիկ կամ ոչ շատ վաղ անցալի կյանքի իրողություններով: Ժողովրդի մեջ այսպիսի միտք է ձեւավորվել՝ էս բոլոր հանցագործությունները որ արվեցին՝ անպատի՞ժ են մնալու: Սա ոչ թե ընդհանուր դատողություն է մահապատժի մասին առհասարակ, այլ ամեն մարդ իր «այո»-ն եւ «ոչ»-ը ասելիս կոնկրետ գիտի ում է մահապատժի դատապարտում, նույնիսկ անձնավորված»,- համոզված է ազգագրագետ Հ. Խառատյանը: ՍԱՌԱ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Հետաքննող լրագրողների ընկերակցությունwww.hetq.am
