ԹՈՒՐՔԻԱՆ ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ Է ՈՉ ՄԻԱՅՆ ԹՈՒՐՔԵՐԻՆ Թեեւ ըստ Սահմանադրության Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիները թուրքեր են Պատկերացրեք 2002-ի Ստամբուլը, որտեղ տասը հազարանոց համերգասրահը բառացիորեն պարում է հայկական «Հոյ նար» երգի տակ: Անհավատալի՞ է: Ամենեւի՛ն: Ես դրան անձամբ եմ ներկա եղել եւ մասնակցել: Դա հունիսի 30-ին էր՝ ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության վերջին օրը, երբ Թուրքիա-Կորեա խաղն ավարտվել էր հօգուտ առաջինի, եւ նա տեղ էր զբաղեցրել պատվավոր եռյակում: Ողջ Ստամբուլը եփ էր գալիս: Առանց այդ էլ դրոշների սիրահար այդ քաղաքում ամենուր դրոշներ էին կախված՝ շքամուտքերում, լվացքի պարաններին, շենքի տանիքից մինչեւ առաջին հարկ: Մեքենաները՝ պատուհաններից դրոշները հանած, ազդանշանները միացրած, եւ ուղեւորներն էլ դուրս մեկնված, սուրում էին քաղաքի փողոցներով: Ստամբուլի գլխավոր զբոսավայրը՝ պոլսահայ գրականությունից մեզ ծանոթ Բերան լեփլեցուն էր մարդկային բազմությամբ: Նրանք խմբեր կազմած, ձեռքներին Թուրքիայի դրոշը, հաղթական բացականչություններով հատում էին Իսթիքլար փողոցը: Ով ձող չէր ճարել, դրոշը բանդանայի պես կապել էր գլխին կամ թիկնոցի պես գցել ուսերին: Բոլոր երաժշտական խանութներից եւ հատուկ այդ նշանակության ավտոբուսներից հնչում էր Թուրքիայի հիմնը: Ժողովուրդը տոնում էր, ու թեպետ աշխարհի առաջնության ընթացքում տարբեր երկրներում շովինիզմի դրսեւորումներ եղել էին, բայց այստեղ իրավապահները գրեթե անգործ էին մնացել: Արդեն եվրոպականացված Ստամբուլում համազգային տոն դարձած այս հաղթանակը ոչ միայն չշրջվեց օտարազգիների դեմ, այլեւ առիթ դարձավ ազգային հանդուրժողության մի մեծ ցույցի: Նույն օրը երեկոյան ամֆիթատրոնի ձեւով կառուցված մի մեծ բացօթյա համերգասրահում տեղի ունեցավ Բողազչիի ժողովրդական անսամբլի համերգը: Այն սկսվեց քրդական երգով, այնուհետեւ միմյանց հաջորդեցին հունական, չերքեզական, լազական, վրացական, հայկական եւ իհարկե թուրքական երգերը: Առաջին աշխույժ պարեղանակը հայկական «Հոյ նարն» էր: Պարում էր գրեթե ողջ դահլիճը՝ տասը հազար երիտասարդ. նրանց հետ էլ՝ ես, եւ՝ ոչ միայն հայկական, այլեւ մնացած բոլոր ժողովուրդների պարեղանակների ընթացքում; Այն բանից հետո, երբ երաժիշտները հայտնեցին, որ անցած տարվա իրենց ելույթը տեղ-տեղ մոնտաժված է եթեր գնացել, դահլիճը սկսեց վանկարկել. «Կեցցե՛ ժողովուրդների բարեկամությունը»: Հայկական երգերը հետաքրքիր ձեւավորում էին ստացել, օգտագործված էին ոչ միայն բուն հայկական գործիքներ, այլեւ այլազգի: Կատարվեց նաեւ հայկական «Բինգյոլը» (համերգավարը նշեց, որ այն գրված է Ավ. Իսահակյանի բառերով) եւ «Խնկի ծառը»: Մոնիտորների վրա գրվում էին հայերեն տեքստերը՝ եւ հայատառ, եւ թուրքատառ: Դահլիճը ձայնակցում էր գրեթե բոլոր լեզուներով հնչող երգերին, եւ երբ համերգը հայտարարվեց ավարտված, հանդիսատեսի օվացիան, բիսերն ու բրավոները ստիպեցին երաժիշտներին վերադառնալ բեմ եւ եւս մի քանի երգ կատարել: Ադրենալինը շատ էր, ելքի մոտ ես գնեցի նրանց «Թուրքերի բարեկամներ» երկու ալբոմները եւ երկրորդում հայտնաբերեցի հայերեն եւս մի քանի երգ՝ «Գորանի», «Դլե յաման», «Սարի գյալին», «Զեփյուռ կդառնամ»: Սրանք այնքան ժամանակակից եւ գեղեցիկ են գործիքավորված՝ պահպանելով ժողովրդական երգի ավանդական ձեւերը, որ ափսոսում ես, որ մեզ մոտ չի արվել, իսկ երգչուհիներ Մելթեմ Օլուրումի եւ Դաղլը Գելինիի ձայնի գրեթե հայկական մեղեդայնությունը եւ մաքուր առոգանությունը կասկած չեն առաջացնում, որ հայ չեն կատարողները: Ամեն երգի կողքին նշված է, թե ո՛ր ազգի երգն է դա եւ ով է հեղինակը՝ աշուղ Ջիվանի, Կոմիտաս վարդապետ, գուսան Շահեն… Ապշեցուցիչ էր: Մեր պոլսահայ գործընկերները խոստովանեցին, որ նման բան մի քանի տարի առաջ հնարավոր չէր Թուրքիայում: Ձեւավորման առաջին իսկ օրից խումբը դեմ է առել բազմաթիվ արհեստական խոչընդոտների, բայց եւ արժանացել է թուրքական առաջադիմական շրջանակների աջակցությանը: Օգնել են նաեւ հայերը՝ հանձին «Արազ» հրատարակչատան, մինչեւ որ «Թուրքերի բարեկամները» կարողացել են բեմ դուրս գալ: Կարճ ժամանակում նրանք այնքան հանրահայտ են դարձել, որ միշտ հավաքում են լիքը դահլիճներ՝ չնայած տոմսերի բարձր գնին: Նրանց հանրահայտության ապացույցն է նաեւ այն, որ հանդիսատեսը՝ ինչ ազգից էլ լինի, ձայնակցում է բոլոր ազգերի երգերին: Պետք է նշել, որ խմբում եւ ոչ մի հայ չկա, կան թուրքեր, քրդեր… Առհասարակ Թուրքիայում բավական լուրջ ուսանողություն է աճում, չհաշված իհարկե Արեւմուտքում ուսանելու մեկնած հարյուր հազարավոր թուրք երիտասարդներին: Պատահական չէ, որ այսպիսի ազատամիտ երաժշտախումբը ձեւավորվել է հենց ստամբուլյան համալսարանում, եւ հենց ուսանողությունն է նրա հիմնական հանդիսատեսը: …Հաջորդ օրը Թուրքիայի հավաքականը վերադարձավ: Դարձյալ նույն պատկերը՝ դրոշներ, օրհներգ, հրավառություն, համաժողովրդական զբոսանք: Միայն թե այժմ հաղթանակած ֆուտբոլիստները, մեծ ավտոբուսի երկրորդ հարկում նստած, շրջում էին քաղաքում: Ամեն տեղ նրանց հեղեղում էր բազմությունը՝ երկրպագելով իրենց հերոսներին եւ ինքնագրեր պահանջելով: Մեր հյուրանոցը մոտ էր Բերային, Թաքսիմ հրապարակի հարեւանությամբ, եւ համաժողովրդական այդ տոնախմբությունը կարելի էր տեսնել նաեւ հյուրանոցի պատուհաններից՝ ուշ գիշերից մինչեւ լուսաբաց: Քաղաքում ամենուր վաճառվում էին Թուրքիայի դրոշները եւ հավաքականի անդամների անվանական մարզաշապիկները: Ես հիշեցի հատկապես խորհրդային տարիների մեր ցնծությունը, երբ հայ ըմբիշը հաղթում էր թուրքին. դա տարօրինակ կերպով վերածվում էր ազգային զարթոնքի նման մի բանի: Հեռու չգնանք, նույն այդ օրերին ֆուտբոլի աշխարհի խաղերը մեկնաբանելիս, բոլոր այն երկրները, որոնց հավաքականները Թուրքիայի հավաքականի հակառակ կիսադաշտում էին հայտնվում, մեր մեկնաբանների բերանում դառնում էին «մերոնք», իսկ մերոնք, իհարկե, այդ առաջնությանը չէին մասնակցում: Թուրքիայի սրտում, թուրքական հաղթական ցնծության միջից մենք ակտիվորեն շփվում էինք պատահական թուրքերի հետ եւ հայտնում մեր ազգությունը: Ոչ մի արտառոց արձագանք: Թվում էր՝ նրանց համար մեկ է՝ հայ ենք մենք, վրացի թե ադրբեջանցի: Նրանք միշտ պահպանում էին արեւելյան հյուրընկալության կանոնները: Ի դեպ, եթե ադրբեջանցիների հետ հայերի փոխայցելությունները, ցավոք, միշտ ուղեկցվում են անվտանգության ծառայությամբ, ապա Թուրքիայում դրա կարիքը չկա՝ քո ազգությամբ ոչ ոք չի հետաքրքրվում: Ասում են՝ դա հաղթողին բնորոշ հոգեբանություն է, երբ սրտումդ ոչ ցավ կա կուտակված, ոչ քեն: Նկատենք, որ առաջնության ընթացքում այլ ազգի նկատմամբ ագրեսիա ցուցաբերում էր միշտ պարտվող կողմը: Ազնիվ խոսք, հաղթողի զգացողությունը ավելի հաճելի բան է, թեւեր է տալիս, լիարժեքության զգացում: Ստուգեք ինքներդ ձեզ. ո՞ր Հայաստանն եք նախընտրում մտաբերել՝ XX դարի սկզբի՞նը, թե՞ վերջինը: «Թուրքերի բարեկամները» պարբերաբար հայտարարում են, որ Թուրքիան այն ժողովուրդների հայրենիքն է, ովքեր մշակութային ներդրում են արել Թուրքիայի տարածքում: «Չխաբվե՛ք, չհավատա՛ք»,- վստահ եմ, որ շատերը կզգուշացնեն: Բայց գնացեք Թուրքիա, շփվեք նրանց հետ. կտեսնեք, որ սովորական մարդիկ են՝ կենցաղում շատ բաներով մեզ հիշեցնող (հայ առեւտրականները դրանում արդեն համոզվել են): Ի վերջո, ես խոսում եմ հասարակ թուրքերի եւ թուրքական առաջադեմ մտավորականության մասին. խոսքը քաղաքականության մասին չէ: ԾՈՎԻՆԱՐ ՆԱԶԱՐՅԱՆ
