ԹՈՒՐՔԵՐԸ ՊԻՏԻ ՃԱՆԱՉԵՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ… Ե՞ՐԲ Հրանտ Դինկը ծնվել է Մալաթիայում, 1953 թվին, ամուսնացած է, ունի 3 երեխա։ Վերջին յոթ տարիներին զբաղվում է լրագրությամբ, հիմնել է «Ակոս» թերթը։ Ձախակողմյան հայացքների կրող է, քաղաքական կյանքը անցել է բավականին բուռն, բազմաթիվ անգամ ձերբակալվել է. «Ես լավ ձախակողմյան եմ, լավ հայ եմ, այս երկուքը կբավե արդեն Թուրքիայի մեջ ընդդիմադիր լինելու համար»։ Հրանտ Դինկը բավականին երկար ժամանակ զրկված է եղել անձնագրից, այսինքն՝ նաեւ երկրից դուրս գալու հնարավորությունից։ Արդեն մոտ երկու տարի նա ստացել է անձնագիրը, առաջին այցը կատարել է Միացյալ Նահանգներ, այժմ պատրաստվում է մայիսի վերջին գալ Հայաստան։ Դինկը Թուրքիայի երկու լրագրողներից մեկն է, որը որոշ ժամանակ մասնակցել է Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի աշխատանքներին, մոտիկից ճանաչում է հանձնաժողովի թուրք եւ հայ անդամներին եւ իր կարծիքն ունի հանձնաժողովի մասին։ – Պրն Դինկ, Դուք հանձնաժողովի անդամներին ճանաչում եք եւ հետեւել եք նրա աշխատանքներին։ Ի՞նչ եք մտածում Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի մասին։ – Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի անունը, իմ կարծիքով, շատ չափազանցված էր։ Կարծես հոյակապ անուն էր՝ Հայ-թուրք հաշտեցման հանձնաժողով, սակայն իր հնարավորություններից վեր էր։ Նախեւառաջ այս պատճառով չշարունակվեցին աշխատանքները եւ հետո որոշել էին, որ այս ու այս թեմաների շուրջ պետք չէ խոսել։ Ես հայկական կողմի հետ առանձին-առանձին խոսել եմ՝ Ալեքսան Արզումանյանի, Վան Գրիգորյանի, Անդրանիկ Միհրանյանի, Դավիթ Հովհաննիսյանի։ Եվ վերջին ժողովում, որն անցկացվեց Պոլսում, իրենց չմեկնած գիշերը եւս արդեն իմ «Ակոս» թերթում գրել էի, որ հանձնաժողովը պետք է դադարի։ Արդեն ակնհայտ էր, որ հանձնաժողովի բոլոր անդամները հոգնած էին, որովհետեւ շատ դժվար բան է այդքան մեծ պատասխանատվության տակ ընկնելը։ Իսկ թուրքական կողմը հանձնաժողովում ներկայացված էր իր ամենախորամանկ անձերով՝ նրանցից էին Գյունդուզ Աքթանը եւ Օզդեմ Սամբերքը, որոնք հանձնաժողովի բարոյական կեցվածքին շատ էլ լուրջ չէին վերաբերվում։ Նրանք մամուլում այնպիսի հայտարարություններ էին անում, որոնք չէին համապատասխանում հանձնաժողովի սկզբունքներին։ Թուրք-հայկական հարաբերությունների վերաբերյալ ինձ համար ամեն տեսակ ջանք ճիշտ է, դա կլինի հանձնաժողովը, լրագրողների թե գործարարների հանդիպումները, ամեն ջանք կարեւոր է։ – Դուք անձամբ ի՞նչ կոնկրետ սպասելիք ունեք հանձնաժողովից, չէ՞ որ ասացիք նաեւ, թե հանձնաժողովի անունը՝ հաշտեցման, չափազանցված էր։ – Ինձ համար սպասելիքը սա է՝ որեւէ ձեռնարկ, առանձին որեւէ բան չի կարող կատարել։ Այս գործը երկու երկրների կառավարությունների միջեւ է, որ պետք է կարգադրվի եւ վերջին հանգրվանին պիտի հասնի երկու պետությունների որոշմամբ։ Սակայն նման հանձնաժողովները որեւէ կերպ պետությունների շփման համար ճամփա պիտի բացեն։ – Բայց Դուք գիտեք, չէ՞, որ հանձնաժողովի ստեղծումից ի վեր Հայաստանի իշխանությունը առանձնապես ակնհայտ չէր պաշտպանում հանձնաժողովին։ – Այս հարցով ես խոսել եմ նաեւ Վարդան Օսկանյանի հետ, պարոն Քոչարյանին էլ քանի հարցումներ ենք արել իբրեւ լրագրող, եւ իրենք ասել են, որ այս հանձնաժողովին առջեւը չեն, ետեւն ալ չեն, բայց՝ վնաս չունի։ Հանձնաժողովը կրնա աշխատիլ։ Իրենց կեցվածքը աս էր՝ վնաս չունի։ Իմ կեցվածքը աս է՝ օգուտ ունի։ Ամեն տեսակ այս ձեռնարկները, ի վերջո, իրենց պզտիկ օգուտները կունենան։ – Ի՞նչն առիթ դարձավ հանձնաժողովի աշխատանքների դադարեցման։ – Ամենեն գլխավոր առիթը սա եղավ. Օզդեմ Սամբերքը ամերիկացի լրագրողի մը պատգամ տվավ, որ իրենք այս ժողովը կշարունակեն, բայց ուրիշ տեղ՝ սենատորները, կոնգրեսականները հայկական ցեղասպանության հարցը մեջտեղ չպետք է բերեն։ Ատիկա մեզ ցնցեց։ Հետո Գյունդուզ Աքթանի մոտեցումը եւս սա էր։ Ես ասոնց երկուսին ալ մոտեն կճանչնամ։ Գյունդուզ Աքթանը Թուրքիո մեջ հայկական ցեղասպանության դեմ Թուրքիո գլխավոր քաղաքականությունը կառուցողն է։ Նրա մտայնությունը սա է՝ որպեսզի հայկական ցեղասպանության հարցը աշխարհի օրակարգից վերացնենք, ստիպված ենք հարցը ձգձգել։ Ուրեմն ի՞նչ պետք է անենք՝ պետք է ասենք՝ հայեր, եկեք ձեզի հետ դատարան գնանք։ Այս տեսակետը չընդունվեց Թուրքիո մեջ, պետությունը չընդունեց, բայց ինքը իր դիրքորոշմանը մնաց։ Եվ հանձնաժողովում Գյունդուզ Աքթանի մտայնությունը այն է, որ հանձնաժողովը շարունակվի եւ ոչինչ չանի։ Սա շատ պարզ է։ – Հայաստանում եւս կուսակցություններից մեկը սկզբունքայնորեն դեմ է այս հանձնաժողովին եւ թուրքերի հետ որեւէ հարաբերության, մինչեւ ցեղասպանության ճանաչումը։ – Ես հասկանում եմ, այն հայերը, որ նման կեցվածք ունեն՝ թե թուրքերից խեր չկա, ինձ շատ հասկանալի են, բայց այս կեցվածքը քաղաքական տեսանկյունից ժողովրդին շահ բերող կեցվածք չէ։ Այդ կեցվածքը մարդկային է, հարազատ կեցվածք է, մեր պապերուն, հայրերուն, մայրերուն նկատմամբ հարազատ կեցվածք է, բայց՝ այդքանը միայն։ Քաղաքական տեսակետից ժողովրդի ապագային որեւէ շահ չի բերի։ Կարեւորը ուրիշ կեցվածք է՝ թուրքերի հետ նստել, խոսել, հարաբերություն ստեղծել՝ հօգուտ Հայաստանի ապագայի։ Սա բնավ չի նշանակում, որ մենք մեր պատմությունը կմոռնանք, ցեղասպանություն լինել-չլինելը պետք է քննենք։ Ոչ, բայց եթե մարդիկ մեր դիմացը կկանգնեն եւ կասեն, որ ցեղասպանությունը չի եղել, մենք պետք է իրենց ասենք, որ եղած է։ – Կարծես թե հանձնաժողովը վերսկսելու է իր աշխատանքները։ Անդրանիկ Միհրանյանը, Վան Գրիգորյանը, նաեւ Դեւիդ Ֆիլիպսը Հայաստանում հանդիպումներ ունեցան քաղաքական ուժերի հետ։ Ձեր կարծիքը՝ նոր կազմը ինչպիսի՞ն պիտի լինի։ – Նորից պիտի սկսի, թե ոչ, դեռեւս ինձ շատ հայտնի չէ։ Դեւիդ Ֆիլիպսը այստեղ էլ եկավ, ես հանդիպեցի նրան։ Շատ հավանական է, որ վերսկսվի եւ մի շարք անուններ փոխվեն։ Առայժմ պետք չէ անունները տալ, սակայն Թուրքիո համար մեկ անուն կա, որի ծնողները Ասալայի կողմից սպանված են, բայց այդ մարդը շատ կուզե, որ թուրք եւ հայ հարաբերությունները մշակվեն։ Այդ մարդուն ես շատ մոտիկից եմ ճանաչում, ինքը պատմության գիտակ է եւ շատ բարի մարդ է։ Իր հայրը կորցրեց, բայց կողմ է հայ-թուրքական հարաբերությունների։ Հայերի մեջ էլ մի շարք նոր անուններ կան։ Հայտնի կդառնան։ Թուրքիո նախկին արտգործնախարար Իշթիար Թյուրքմենը եթե լինի հանձնաժողովի կազմում, հրաշալի մարդ է։ Ես կխորհիմ, որ այսուհետեւ մեկ հանձնաժողովով չպետք է սահմանափակվին, իր մեջ մասնաճյուղեր պիտի ստեղծվին, նոր հանձնաժողովներ պետք է լինեն զանազան հարցերի վերաբերյալ եւ այդպես պիտի աշխատին։ – Հայաստանի խորհրդարանը վերջերս օրակարգ է մտցրել ցեղասպանության մասին օրենքի նախագիծը, դուք այստեղ ինչպե՞ս ընդունեցիք այդ բանը։ – Այս մասին մեր թերթը գրել է դեռ մոտ մեկ ամիս առաջ, գրեցինք, որ մոտ ժամանակներս լուրջ անակնկալների պետք է ականատես լինենք հայ-թուրքական հարաբերությունների տեսանկյունից։ – Հայ-թուրքական հարաբերություններում ամենալուրջ դերակատարությունը, անշուշտ, ԱՄՆ-ինն է։ Ինչո՞ւ է ԱՄՆ-ը շահագրգռված այդ հարաբերությունների շտկմամբ։ – Այո, այս ամենի հետեւում Ամերիկան է, որը կովկասյան տարածաշրջանում մեծ գործ ունի, Վրաստան մտավ, Թուրքիան իր պարտնյորն է եւ ԱՄՆ-ն այս ճնշումը միշտ պետք է բանեցնե, որպեսզի շտկե Հայաստանի հետ իր կապերը։ Որպեսզի Վրաստանում իր շահերը լուրջ ամրապնդի, կոնֆլիկտ չի ուզում, խնդիր չի ուզում եւ ուզում է Թուրքիո եւ Հայաստանի միջեւ հարաբերությունների շտկում։ Այդ շտկումը պետք է լինի ոչ միայն հօգուտ Հայաստանի, այլեւ հօգուտ Կովկասի։ – Սակայն առանց ցեղասպանության ճանաչման ի՞նչ հարաբերությունների մասին կարող է խոսք լինել։ – Ցեղասպանության ճանաչման հարցն ուրիշ հարց է։ Այս հարցը Թուրքիայի հետ ճնշումով չի կարելի վճռել, որեւէ ճնշումով, որեւէ արտաքին ճնշումով հնարավոր չէ այս հարցը ընդունել տալ։ Բայց մեկ պայման կա՝ Թուրքիան պիտի ընդունի ցեղասպանությունը, անշուշտ պետք է ընդունի, բայց՝ ե՞րբ։ Աշխարհի բոլոր հայերը թող աղոթեն եւ օգնեն թուրքերին, որպեսզի Թուրքիան մտնի Եվրամիություն։ Եվրամիություն մտած Թուրքիան ցեղասպանության հարցը արդեն ընդունած կլինի, լուծած կլինի, ժողովրդավարական երկիր կդառնա եւ այդպիսով Հայաստանի հարեւանը կլինի ոչ թե Թուրքիան, այլ Եվրոպան։ Ուզում եմ հարցնել ձեզ՝ ո՞րը կնախընտրեք՝ որ Թուրքիան նախեւառաջ ցեղասպանությունը ճանաչի՞, թե՞ դառնա ժողովրդավարական երկիր։ Այս հարցումը էական հարցում է։ Եթե ուզես, որ առաջինը ցեղասպանությունը ճանաչի, սխալ կլինես։ ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի կամ աշխարհի ճնշմամբ ճանաչի ցեղասպանությունը, դա օգուտ չունի, որովհետեւ եթե վաղը առիթ ստեղծվի, կրկին նույնը կանի, հերդ կանիծի։ Ճնշումով չի լինի, մտայնությունը պետք է փոխվի, ժողովրդավարական մտայնություն պետք է լինի։ – Ո՞նց կարող է թուրքի մտայնությունը փոխվել, թուրքը մնում է թուրք, եւ ե՞րբ Թուրքիան կդառնա ժողովրդավար, արդյո՞ք հնարավոր բան է։ – Մենք 85 տարի սպասեցինք, այս երկրի մեջ առաջ մարդ չկար, որ ընդուներ ցեղասպանությունը։ Հիմա հայտնվում են թուրքեր, որոնք ասում են, գրում են, թե արել են ցեղասպանությունը, դատապարտում են. այս մտայնությունը պետք է շատանա։ Ճնշումով չի լինի, ժողովրդավարության, մտայնության փոփոխմամբ կլինի։ Ուրեմն պետք է այս ուղղությամբ ջանք թափել։ Ինձ համար կարեւորը երկրորդն է՝ Թուրքիան պետք է առաջին հերթին ժողովրդավար երկիր դառնա եւ արդեն ցեղասպանության ընդունումը ինքն իրեն պիտի գա։ – Դուք հետեւում եք Հայաստանի ներքաղաքական կյանքին եւ, անշուշտ, որոշ գնահատական ունեք։ Դրսից ինչպե՞ս է երեւում Հայաստանը։ – Հայաստանի քաղաքական կյանքը ինձ համար առաջին հերթին ժողովրդավարությունն է։ Տեսնում եմ, որ կառավարությունը շատ ժողովրդավարական չէ եւ սա էականն է։ Իսկ տնտեսական վիճակի բարելավման ուղղությամբ էլ բավարար աշխատանք չի տարվում, որոշ բան արվում է, բայց՝ քիչ։ Կարծում եմ, Հայաստանում անպատճառ պետք է հիմնվի Սփյուռքի նախարարություն, որովհետեւ Հայաստանը նման չէ ուրիշ երկրների, եթե երկրի ժողովրդի կեսից ավելին արտասահմանում է գտնվում, նրանց հետ կապ հաստատելու համար ստիպված եք նախարարություն ստեղծել։ Հրեաները այս բանն արեցին եւ այդ պատճառով է, որ հաջողության հասան։ Հիմա հերթը հայերինն է։ Հարցազրույցը վարեց ՄԱՐԳԱՐԻՏ ԵՍԱՅԱՆԸ
