«ՀԱՇՏԵՑՄԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ԼՈՒԾԵԼՈՒ ՊԱՏՐԱՆՔՆԵՐ ՉՈՒՆԵՆՔ» Ասում է Թուրք-հայկական հաշտեցման հանձնախմբի անդամ Դավիթ Հովհաննիսյանը, որը պնդում է, թե նույն դիրքորոշումն ունեն իրենց քննադատողներն ու հանձնախմբի թրքական կողմը։ – Հաշվի առնելով Ձեր կարգավիճակը՝ ԱԳՆ կոլեգիայի անդամ, Հաշտեցման հանձնախմբում դիտվում եք իբրեւ պետության քողարկված ներկայացուցիչ։ – 2000 թ. սեպտեմբերի 1-ից իմ աշխատանքային գրքույկը ԵՊՀ-ում է, որտեղ ես դասախոսում եմ։ Ես մնում եմ ԱԳՆ կոլեգիայի անդամ։ Բայց իմ մասնակցությունը հանձնախմբին ի՛մ որոշումն է։ Եվ ես արտգործնախարարի հետ պայմանավորվածություն ունեմ, որ այնտեղ որեւէ մեկին չեմ ներկայացնում՝ բացի ինձնից։ – Եվ Ձեր գործողությունները չե՞ք համաձայնեցնում նրա հետ, հաշվի չե՞ք առնում պրն Օսկանյանի դիտողությունները։ – Նա չունի նման դիտողություններ։ – Բայց վերջերս պրն Օսկանյանը հանձնախմբի անդամներին կոչ արեց գնահատել՝ իրենց գործունեության ձեռքբերումնե՞րն են շատ, թե՞ բացասական հետեւանքները եւ որոշել հետագա մասնակցության հարցը։ – Հենց սա էլ վկայում է, որ այս հարցի վերաբերյալ ուղղակի ցուցումներ նա ինձ չի տալիս։ Ազատ եմ որոշումներիս մեջ եւ հանձնախմբում գործընկերներս դա զգում են։ – Իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում արտգործնախարարի այդ կոչին։ – Մենք, անշուշտ, գնահատում ենք մեր գործունեությունը։ Առիթ ունեցել եմ նշելու, որ շատ եմ կարեւորում հանձնախմբի աշխատանքը, քանի որ հայ-թուրքական հարաբերություններն, ինձ համար, առաջին հերթին, Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության կարեւորագույն գործոններից մեկն է։ Եվ այդ հարաբերությունների բարելավումը քաղաքացու եւ դիվանագետի իմ պարտքն եմ համարում։ Եվ, կարծում եմ, դեռ պետք է շարունակենք, քանի որ մեր վերջին հանդիպման արդյունքներն ինձ համար բավականին հուսադրող են։ – Ձեզ հայտնի են այն մեկնաբանությունները, որ հանձնախումբն իր գործունեությամբ առայժմ միայն ավերներ է գործել՝ մասնավորապես Ցեղասպանությանն առնչվող բանաձեւերի չընդունման առումով։ – Ես այդ գնահատականներին լուրջ չեմ վերաբերվում, քանի որ պրոֆեսիոնալ եմ եւ գիտեմ՝ ինչն ինչոց է եւ ինչը ինչից հետո է լինում։ Բացի դրանից՝ այն մարդիկ, որոնք նման մեղադրանքներով են հանդես գալիս, բացարձակապես չեն գնահատում միջազգային իրավիճակը։ Անշուշտ, որոշակի փորձեր կլինեն օգտագործել մեր հանձնախումբն այս կամ այն հարցերում, այդ թվում նաեւ՝ հայ-թուրքական հարաբերություններում, Սփյուռքում ներքին խնդիրներ լուծելու ու նաեւ Հայաստանի քաղաքական կյանքում։ Կարծում եմ, որ այդ բոլոր փորձերը որոշ չափով անբարոյական են։ Հասկանում եմ, որ Ցեղասպանության խնդիրը Սփյուռքի համար ինքնագիտակցությանն առնչվող հարց է։ Բայց ուզում եմ ապավինել Սփյուռքի մեր ղեկավարների փորձառությանն ու պատասխանատվությանը եւ կոչ անել, որ տուրք չտան քաղաքական տարբեր սպեկուլյացիաների եւ չազդվեն տարբեր տիպի սադրանքային գործողություններից։ – Այժմ՝ Նյու Յորքի հանդիպման մասին, որն, ըստ Անդրանիկ Միհրանյանի, սկսվեց լարված մթնոլորտում եւ ունեցավ դրամատիկ ավարտ։ Այն, որ թուրքական կողմը կտրականապես հրաժարվեց Ցեղասպանություն բառն անգամ գործածել ընդհանուր հայտարարագրում՝ չի՞ վկայում հաշտեցման փորձի անիրագործելիության մասին։ Չէ՞ որ լիակատար հաշտեցումը երբեք հնարավոր չի լինի՝ առանց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության փաստի ճանաչման։ – Սա գործընթաց է։ Մեզնից ոչ ոք այնքան միամիտ չէ, որ ենթադրի, թե մի հանձնախմբով (անգամ եթե աշխարհի ամենահեղինակավոր մարդիկ ընդգրկված լինեին դրա մեջ) հնարավոր է երկու ազգերը բաժանող այսպիսի ծանր խնդիրը լուծել։ Այսինքն, հաշտեցման խնդիրը լուծելու առնչությամբ մենք պատրանքներ չունենք։ Բայց մենք ունենք լուրջ նկատառումներ՝ այդ գործընթացը սկսելու եւ հնարավորինս առաջ տանելու վերաբերյալ։ Բնական է, որ խնդիրն առնչվում է Ցեղասպանության ճանաչմանը եւ այդ հարցի լուծումով է պայմանավորված հասարակությունների եւ ազգերի հաշտեցումը, ընդգծեմ՝ ոչ պետությունների։ Հանձնախմբում մեր գործընկերներն իրենք են խոստովանում, որ իրենց հասարակությունը չգիտի իր պատմությունը։ Եվ սա առիթ է, որ խոսենք թուրքական հասարակության հետ այդ կնճռոտ ու ծանր պատմության էջերի մասին։ Բացի այդ՝ մենք էլ փորձենք հասկանալ իրենց մոտեցումները, սկզբունքները։ Նյու Յորքում մեր հանդիպումն իրոք բարդ էր։ Ամեն օր 12 ժամ իրար հետ խոսում էինք ամենաբարդ խնդիրների մասին եւ այդ պարագայում հնարավոր են նույնիսկ զգայական պոռթկումներ։ – Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն մեկնաբանություններին, թե Ցեղասպանության մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան չի կարող կիրառվել 1915-ին իրականացված Եղեռնի նկատմամբ, քանի որ կոնվենցիան ընդունվել է ավելի ուշ՝ 1948-ին։ – Մեզ քննադատողները եւ հանձնախմբի թուրք անդամները, փաստորեն, ունեն նույն դիրքորոշումը։ Թե՛ սրանք, թե՛ նրանք անդրադառնում են հատկապես այդ կետին, որն առնչվում է Ցեղասպանության մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիային։ Թուրքերն էլ են սրան անդրադառնալն իրենց համար անընդունելի համարում, մեզ քննադատող հայկական քաղաքական կազմակերպություններն էլ են դա գնահատում անընդունելի։ Իմ կարծիքով, փոքրիշատե իրազեկ մարդը հասկանում է, որ այս հարցն արծարծվում է ռետրոակտիվության իմաստով, այսինքն՝ արդյոք այդ կոնվենցիան հետադարձ ուժ ունի՞ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ։ 1948-ի կոնվենցիան արդեն ռետրոակտիվ գործողություն ունեցել է Հոլոքոսթի նկատմամբ։ Այսինքն, մենք ունենք նախադեպ, իսկ միջազգային ամբողջ իրավունքը հիմնված է հենց նախադեպի վրա։ – Հանձնախմբի հայ ներկայացուցիչները լի էին վճռականությամբ՝ չանդրադառնալ Ցեղասպանության խնդրին՝ փաստարկելով, որ այն անհերքելի իրողություն է եւ քննարկումը կարող է տեղիք տալ այդ իրողության վիճարկման։ Ի՞նչը դեր խաղաց, որ Ցեղասպանության հարցն, այնուամենայնիվ, հայտնվեց հանձնախմբի օրակարգում։ – Գոնե ես երբե՛ք չեմ ասել, որ մենք Ցեղասպանության հարցը չենք քննարկում։ Մենք մի՛շտ ենք քննարկել Ցեղասպանության հարցը, բայց ոչ այս կտրվածքով՝ եղե՞լ է, թե՞ չի եղել։ Դա մեզ համար իրոք քննարկման առարկա չէ։ Մենք քննարկել ենք, թե ինչի՞ց է կախված Թուրքիայի ճանաչումը եւ ի՞նչ է պետք անել, որպեսզի ճանաչվի եւ արդյոք մեր հանձնախմբի թուրք գործընկերները գիտակցո՞ւմ են, որ այդ ճանաչումը կարեւոր է հենց թուրքակա՛ն հասարակության համար։ Մեր ժամանակի 95%-ը տրամադրվում է հենց նման խնդիրների քննարկմանը։ Ստամբուլի մեր հանդիպման ժամանակ, ասենք, թուրքական հասարակության տարբեր շերտերի, քաղաքական ուղղվածության եւ մտածողության ներկայացուցիչների հետ խոսակցությունը միա՛յն դրա մասին էր։ Ինձ թվում է, անհեթեթություն է թուրքերի հետ Ցեղասպանության հարցն ընդհանրապես չքննարկելը։ Իսկ ո՞ւմ հետ քննարկես։ Միջազգային ատյաններում ճանաչման գործընթացը շատ կարեւոր է անշուշտ։ Բայց դա չի կարող փոխարինել Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը։ Միջազգային ատյանների կողմից ճանաչումը կարող է միայն օժանդակել, նպաստել, բայց, ի վերջո, պիտի ինքներս մեզ հաշիվ տանք, որ մեր նպատակն այն է, որ Թուրքիան ճանաչի Ցեղասպանությունը։ – Մտավախություն չունե՞ք, որ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի կիրառելիության խնդիրը պարզելն էլ կարող է բացասական շրջադարձ ունենալ մեզ համար։ Իսկ եթե միջազգային իրավունքի փորձագետները եզրակացություն ներկայացնեն, որ այդ կոնվենցիան կիրառելի չէ Հայոց ցեղասպանության պարագայում, չի՞ կարող դա այդ փաստի վիճարկման տեղիք տալ։ – Այդ հայտարարության մեջ մի կետ էլ կա, որ փորձագետների ուսումնասիրությունը հանձնախմբին տրամադրվելու է խորհրդապահական հիմունքով։ Եվ եզրակացությունը կարող է օգտագործվել միայն հանձնախմբի բոլոր անդամների համաձայնությամբ։ Բացի այդ, փորձագետների այդ կարծիքն ունի միայն ֆակուլտատիվ, խորհրդատվական նշանակություն։ Եվ չի կարող ունենալ որեւէ այլ նշանակություն։ – Հանձնախմբի աշխատանքների վերաբերյալ պարբերաբար լինում են արտահոսքեր։ Հանձնաժողովը նախագահող Դեյվիդ Ֆիլիպսի նոյեմբերի 26-ի հայտարարությունն էլ, ասենք, խորհրդապահական բնույթ ուներ, բայց ամբողջապես հրապարակվեց։ Այս նախադեպերը հաշվի առնելով որքանո՞վ եք լիահույս, որ Եղեռնի վերաբերյալ եզրակացությունն էլ հայտնի չի դառնա։ – Անշուշտ, այս առումով հնարավոր չէ որեւէ երաշխիք ունենալ, բացի նրանից, որ հանձնաժողովի անդամները պիտի պատասխանատու լինեն իրենց բոլոր գործողությունների եւ հայտարարությունների մեջ։ Մյուս կողմից՝ լա՛վ, փորձագետների այդ խումբը կտա այդ եզրակացությունը, իսկ փորձագետների մեկ այլ խումբ կարող է տալ այլ կարծիք: Խորհրդատվական բնույթի այդ եզրակացությունը պարտադիր չէ որեւէ մեկի համար։ – Նյու Յորքի նիստին Ջոն Քենեդիի օգնական Թեոդոր Սորենսենի մասնակցությունը եւս մի առիթ տվեց կասկածելու հանձնախմբի այն հայտարարություններին, թե իբր երկխոսություն են վարում առանց միջնորդների կամ երրորդ կողմի։ – Սա էլ է անտեղյակությունից։ Թեդ Սորենսենը մասնակցել է միայն «Հաշտեցման մոդելներ եւ միջազգային իրավական հարցեր» սեմինարին որպես «Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնի» փոխնախագահ, ներկայացուցիչ։ Թեդ Սորենսենը հրավիրվել էր որպես փորձագետ։ – Ապացույցներ կան, որ հանձնախմբի ֆինանսավորումը միջնորդավորված ձեւով իրականացրել է ԱՄՆ Պետքարտուղարությունը, որը հատուկ դրամաշնորհ է հատկացրել Ամերիկյան համալսարանին՝ հանձնախմբի ծախսերը հոգալու համար։ – Հարցը մի քիչ այլ կերպ կտայի. իմ որոշումների վրա որեւէ մեկը կարո՞ղ է ազդել, թե՞ ոչ։ Ազա՞տ եմ ցանկացած պահի թողնել հանձնախումբը եւ կասեցնել իմ աշխատանքը։ Որեւէ պարտադրանք կամ ճնշում կարո՞ղ է գործադրվել ինձ վրա, թե՞ ոչ։ Վստահեցնում եմ, որ 4-իս վրա որեւէ մեկը չի կարող որեւէ ճնշում գործադրել։ … Զրույցի սկզբում ասացի, որ մենք ժամանակ առ ժամանակ գնահատում ենք մեր գործողությունները, դրանց արդյունավետությունը, թե արդյոք իմաստ ունի՞ շարունակել կամ ոչ։ Մենք մեզ համար որոշակի ժամկետ ենք նշանակել Ժնեւի հանդիպումից հետո՝ 1 տարի ենք աշխատելու։ Եվ եթե այդ ընթացքում, մինչեւ 2002-ի հունիսը որեւէ արդյունքի չհասնենք՝ դադարեցնելու ենք։ Հարցազրույցը՝ ԱՆՆԱ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆԻ
