«ՊԱՐԸ ՊԵՏՔ Է ԱՆԱՂԱՐՏ ՊԱՀԵԼ» Ըստ Ժենյա Խաչատրյանի «Ջավախքի հայ ժողովրդական պարերը» գրքի, հայտնի է, որ 1830 թվականի վերաբնակեցման հետեւանքով էրզրումցիների մի ստվար հատվածը հաստատվել է Ախալցխայում եւ Ջավախքում, որտեղ այժմ չնչին ձեւափոխումներով պահպանվել են Էրզրումի պարարվեստի լավագույն նմուշները։ Ծնունդով ախալցխացի, արմատներով էրզրումցի, «Կարին» եւ «Ծովակ» ազգագրական համույթների գեղարվեստական ղեկավար Գագիկ Գինոսյանն այսօր փորձ է անում գիտականորեն վերականգնել, բեմ բարձրացնել Էրզրումի պարերը՝ Ախալցխայում եւ Ջավախքում ապրող հայերին «պարեցնելով»։ Գագիկ Գինոսյանին խնդրեցինք պատմել իր հետաքրքիր «ուխտագնացության» մասին։ – Վաթսունական թվականներին ազգագրագետ Ժենյա Խաչատրյանը բավականին մեծ հավաքագրում, գրառումներ է կատարել Էրզրումի պարարվեստի վերաբերյալ։ Քանի որ այն ժամանակ տեխնիկան զարգացած չէր եւ մեծ մասամբ մատչելի չէր, որպեսզի այդ պարերը նկարահանվեին, ուստի ինքը միայն կինետոգրամաներ է գրել։ Սկզբնական շրջանում համագործակցելով նրա հետ, շատ թվով պարեր վերականգնեցի, այսինքն բեմ բարձրացրի։ Սակայն վերականգնողի բնավորությունից կախված, կարող է նույն պարին ուրիշ մեկնաբանություն տրվել։ Ասենք, ծագումով սասունցի մարդը նույն պարը կվերականգներ սասունցու ոճով։ Քայլերի քանակը, հերթականությունը կմնար նույնը, բայց ոճական տարբերություն կլիներ։ Այդ պատճառով ավելի նպատակահարմար էր, որ այդ պարերը նկարահանվեն, որպեսզի պարի բնութագիրը չկորչի եւ արխիվ ստեղծվի։ Անցած եւ այս ամառ մի հետաքրքիր ճանապարհորդություն կատարեցի Ջավախքի եւ Ախալցխայի գյուղեր։ Անցա գյուղից գյուղ եւ փորձեցի պարեցնել արմատներով էրզրումցի մեծահասակ կանանց եւ տղամարդկանց, որոնք, ի տարբերություն երիտասարդների, հոգատարությամբ պահպանել էին Էրզրումի ազգագրական պարերը։ Եղել եմ այդ շրջանների բոլոր գյուղերում։ Գյուղ կար, որ պարային մեծ ժառանգություն ուներ պահպանած, եւ կախված գյուղի սովորույթներից, մարդիկ իրենք էին ընդառաջ գալիս, իրենց աջակցությունն առաջարկում այս գործին։ Սակայն գյուղ էլ կար, որտեղ շատ «փակ» էին մարդիկ, եւ բարդ էր պարեցնելը։ Գյուղերից մեկում ծեր, կռացած մի կին գտա, ասացին, որ այդ հարցով միայն ինքը կարող է ինձ օգնել։ Մոտեցա, պատմեցի ինչի համար եմ եկել եւ վերջում կասկածանքով ավելացրի, որ դժվար կարողանան ինձ օգնել։ Այդ կինը բռնեց ձեռքիցս, ասելով, որ եթե ես օգնեմ՝ իրեն նստեցնեմ, ապա ինքը ոտքերով ցույց կտա պարային որոշ շարժումներ։ Նույն պարը տարբեր գյուղերում տարբեր ձեւով էր մատուցվում, ճիշտ է, բոլորն էլ Էրզրումի ոճով էին, սակայն պարային քայլերի առումով տարբերություն կար։ Օրինակ, «Աստվածածնա» պարը, որը շատ գեղեցիկ եւ յուրահատուկ պար է հայ պարարվեստի մեջ եւ ներկայացվել է տարին մեկ անգամ՝ Աստվածածնի օրը, պարեցրել եւ նկարահանել եմ երեք գյուղերում, որտեղ թեկուզ չնչին, բայց տարբերություն կար պարերի միջեւ։ Չնայած Հայրենական պատերազմից հետո գրեթե բոլոր ծեսերը մոռացվել են, այնուամենայնիվ, յոթանասունն անց մարդիկ այդ պարերը հիշում էին։ Հատկապես ուզում եմ շեշտել Ախալցխայի Սուխլիս գյուղը։ Այդ առումով բավականին ակտիվ, հայրենասեր եւ պարտաճանաչ գյուղ էր։ Իմացել էին գնալուս նպատակը։ Մի կին հավաքել էր իրենց գյուղի բոլոր լավ պարողներին, մի օր տրամադրել էին, մոտ տասնչորս պար էին փորձել, նվագողներ բերել եւ հետն էլ հիսուն հանդիսատես հավաքել։ Եվ այդ ամենը վերածվեց մի իսկական համերգի, նույնիսկ չպարող տատիկներ կային, որ «համերգից» հետո մոտենում էին եւ հարցնում. «Տղա ջան, հաջորդ համերգը քանիսի՞ն է»։ Ինձ համար դա մեծ ուրախություն էր, քանի որ 17 կնոջ ոտքերին նայելով ես կարողանում էի հարյուր տոկոսով ճիշտ ընկալել պարը։ Բայց եթե մտնում ես մի գյուղ եւ հազիվ մի ծեր 92 տարեկան պառավի ես պարեցնում, այն էլ նստած, կասկածելի է՝ կկարողանա՞ս ճիշտ վերարտադրել պարային շարժումները։ Էրզրումի պարերը կարելի է բաժանել չորս հիմնական ձեւի. պարզ պարաձեւեր, տափակ՝ դուրան, դուզ ու թարս պարեր, բարդ պարաձեւեր եւ մենապարեր։ 20-ից ավելի պար կա նկարահանված, որից տասն արդեն բեմադրվել է, եւ անցած տարի «Ակունք» ազգագրական խումբը, ես էլ իրենց հետ իմ բեմադրած պարերով «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» փառատոնի շրջանակներում առաջին մրցանակ շահեցինք։ Էրզրումի պարերը վերակենդանացնելուց բացի, իմ նպատակն է նաեւ նոր մտածելակերպ մտցնել պարի մեջ՝ առանց շարժումները քանդելու, օգտագործելով պարային շարժումներ՝ նոր ոճի բեմադրություններ անել։ Այդ էր պատճառը, որ վերջերս հիմնադրեցի «Կարին» եւ «Ծովակ» մեծերի եւ փոքրերի ազգագրական պարերի համույթները։ Մեր պարացանկում ոչ միայն Էրզրումի պարեր են, այլեւ եղածի պարային շարժումները խեղաթյուրված չեն, անաղարտությամբ պահպանված են, իսկ բեմադրությունները լրիվ իմն են։ Փորձել եմ պարն ավելի գեղեցիկ, ցայտուն արտահայտել, որպեսզի անընդհատ կրկնվող շարժումներից հանդիսատեսը չձանձրանա, նրա համար նույնպես հետաքրքիր լինի։ Մեր պարը պետք է անաղարտ պահել։ ԼՈՒՍԻՆԵ ԲՈՒԴԱՂՅԱՆ
