ԿԱՐԵԼԻ՞ Է ՉԽՈՍԵԼ ՍԵՆՅԱԿՈՒՄ ԳՏՆՎՈՂ ՓՂԻ ՄԱՍԻՆ Նախկին արտգործնախարար, Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնախմբի անդամ, ՀՀՇ վարչության նախագահ Ալեքսանդր րզումանյանը գտնում է, որ անվիճարկելի փաստի, իրողության շուրջ բանավեճերն անիմաստ են։ -Ըստ «Նեզավիսիմայա գազետայի» հրապարակման, Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնախմբին Ձեր անդամակցությունը պարտադրվել է ԱՄՆ Պետքարտուղարության պահանջով։ Իրականությանը համապատասխանո՞ւմ է այդ պնդումը։ Եվ ընդհանրապես, ինչպե՞ս են ընտրվել հանձնախմբի անդամները՝ սա ամենաշատն արծարծվող հարցերից մեկն է։ – Իմ ունեցած տեղեկատվությամբ, այդ հարցերն ամիսներ շարունակ քննարկվել են Ռոբերտ Քոչարյանի եւ Վարդան Օսկանյանի հետ։ Ինձ առաջարկվել է մաս կազմել այդ հանձնախմբին արդեն այդ բոլոր համաձայնություններից հետո։ Առաջարկն արվել է Ամերիկայի հայկական համագումարի եւ Վիեննայի դիվանագիտական ակադեմիայի կողմից, որի շրջանակում եւ կազմակերպվել էր մեր առաջին հանդիպումը։ Մինչ այդ արդեն՝ հանձնախմբի թե՛ քանակական կազմի, թե՛ անելիքների մասին բոլոր քննարկումներն ավարտվել էին Քոչարյանի եւ Օսկանյանի հետ։ Ես ընդգրկվել եմ ավելի ուշ շրջանում եւ նախապատրաստական աշխատանքներում ընդգրկված չեմ եղել, ոչ էլ տեղյակ եմ եղել դրանցից։ – Այս պարագայում ինչպե՞ս եք մեկնաբանում նախագահի եւ արտգործնախարարի խոսնակների հայտարարությունները, որոնցով Հայաստանի իշխանությունները որոշակիորեն սահմանազատվեցին հանձնախմբից։ – Նախ, այդ երկու հայտարարությունները միմյանց հակասում էին։ Նախագահի խոսնակի հայտարարության մեջ ասվում է, թե ի սկզբանե տեղյակ են եղել, բայց չեն մասնակցել ձեւավորմանը։ Իսկ արտգործնախարարության խոսնակի հայտարարության մեջ ասվում է, թե բացարձակապես որեւէ առնչություն չունեն։ Դա չի համապատասխանում ճշմարտությանը։ Տարրական ձեւով կարելի է ստուգել՝ կա նախարարության աշխատակից, որը գործուղվել է այդ հանդիպումներին։ Հուսով եմ, այդ փաստաթղթերը պահպանվում են՝ գործուղման համար պետք է լինի հրաման եւ այլն։ Իսկ Դավիթ Հովհաննիսյանը հատուկ հանձնարարություններով դեսպան է, որն առանց նախարարի համաձայնության չի կարող բացակայել իր աշխատավայրից։ Այլ հարց է, որ նա նաեւ դասավանդում է Երեւանի պետական համալսարանում, ի դեպ, ինչպես ԱԳՆ շատ աշխատակիցներ, որոնք իրենց մասնագիտական փորձը հաղորդում են մատաղ սերնդին։ Այս առումով որեւէ հակասություն չկա, որ Դավիթ Հովհաննիսյանն աշխատում է նաեւ ԵՊՀ-ում։ Պետք է ուշադրություն դարձնեք, թե հանձնախմբի մասին տեղեկությանն ինչ հիստերիկ մեկնաբանություններ հետեւեցին հայկական լրատվամիջոցներում։ Միջազգային մամուլը շատ ավելի դրական էր արձագանքել։ – Ադրբեջանում էլ հանձնախմբի ստեղծումը բացասաբար գնահատվեց։ – Պարզ է, որ ադրբեջանական մամուլն էլ պետք է հիստերիկ դրսեւորումներ ցուցաբերեր՝ հաշվի առնելով, որ միշտ համարվել է, թե Թուրքիան պիտի աջակցի Ադրբեջանին՝ պատժելով Հայաստանին։ Եվ այժմ ադրբեջանական կողմի համար տարօրինակ է, որ թուրքերն ինչ-որ կամուրջներ են որոնում հայերի հետ։ Հավանաբար, ստեղծված հիստերիկ մթնոլորտը, ներքաղաքական իրավիճակն էին պատճառը, որ թե՛ Քոչարյանը, թե՛ Օսկանյանը որոշեցին շատ չեզոք արտահայտություններով սահմանազատվել այս հանձնախմբից։ Ես նաեւ գիտեմ, որ արտգործնախարարը Հայկական համագումարի ղեկավարության հետ մշտապե՛ս հաղորդակցվում է՝ շաբաթական մի քանի անգամ հեռախոսազրույցներ են լինում, ֆաքսերով են միմյանց հետ շփվում։ Այնպես որ՝ տեղեկատվության որեւէ բաց այս գործընթացում Հայաստանի իշխանության համար չի եղել։ – Այսինքն, իշխանամետ կուսակցությունների բողոք-հայտարարությունները, թե հանձնախմբի անդամները «հանգամանքից զուրկ են», «ինքնակոչ» եւ այլն՝ մեղմ ասած, ոչ բավարար չափով տեղեկացվածության արդյո՞ւնք են։ – Նախ, ի՞նչ է նշանակում «հանգամանքից զուրկ»։ Եթե որոշ նորաթուխ քաղաքական գործիչներ այս կամ այն ուժին սատարելով դարձել են պատգամավոր կամ ներկայացնում են ուժային որեւէ կառույցի գրպանային կուսակցությունը, ապա դա չի նշանակում, որ նրանք «հանգամանք ունեցող» են։ Իմ «հանգամանքն» այն է, որ ես Ալեքսանդր Արզումանյանն եմ։ Ես որպես անհատ եմ հանդես գալիս այս հանձնախմբում՝ որպես նախկին արտգործնախարար, մասնագետ, փորձագետ եւ չեմ ներկայացնում իմ կուսակցությունը։ Հաշվի է առնվել, որ թուրքական կողմը նույնպես ներկայացված է նախկին դիվանագետներով եւ մասնավորապես նախկին արտգործնախարարով։ – Ի դեպ, թիվն էլ էր խնդրահարույց դիտվում՝ ինչո՞ւ թուրքական կողմն այս հանձնախմբում 6 ներկայացուցիչ ունի, իսկ հայերը 4-ն են։ – Ես հանձնախմբի թվաքանակի եւ կազմի ձեւավորմանը որեւէ առնչություն չեմ ունեցել։ Բայց, այո՛, գտնում եմ, որ հանձնախմբում երկու թափուր տեղ կա։ Եվ շատ տրամաբանական կլիներ, որ այդ թափուր տեղերը զբաղեցվեին այն կուսակցությունների կամ հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներով, որոնք շատ ավելի կտրուկ դիրքորոշում ունեն հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ։ Մասնավորապես, կարծում եմ, որ շատ օգտակար կլիներ ՀՅԴ-ի ինչ-ինչ ձեւով մասնակցությունն այդ հանձնախմբին։ Բայց դա խնդիր է, որ իմ լուծելիքը չէ։ Դաշնակցությունը կարող է դիմել իր իսկ պաշտպանած նախագահին եւ պահանջել, որ նրա կամ արտգործնախարարի առաջարկությամբ իրենց եւս ներգրավեն այդ հանձնախմբում։ Իսկ ես մասնավոր անձ եմ եւ այդ հանձնախմբի աշխատանքներին կմասնակցեմ այնքան ժամանակ, որքան գտնեմ, որ սա կարող է նպաստել հայ-թուրքական երկխոսությանը՝ քաղաքացիական հասարակության մակարդակով։ – Իսկ որպես մասնագետ ու փորձագետ ի՞նչ եք կարծում՝ միայն անհատական դիրքորոշումներով պետական կարեւորության խնդրի լուծմանը միտված քայլերն արդյոք ի սկզբանե դատապարտվա՞ծ չեն ձախողման։ – Խոսքն ամենեւին այն մասին չէ, որ այս հանձնախումբը փորձում է իրենով փոխարինել միջպետական մակարդակի շփումները։ Եթե ուշադրություն դարձնեք՝ մեր հռչակած աշխատանքային սկզբունքների տեքստում նույնիսկ գրված չէ, որ մենք քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներ ենք։ Մենք գրել ենք, որ քաղաքացիական հասարակությանը պատկանող անհատներ ենք։ Այսինքն, մենք չենք ուզում անգամ օգտագործել «ներկայացուցիչ» բառը, քանի որ որեւէ մեկին ներկայացնելու ցանկություն չունենք։ Խոսքն այն մասին է, որ երկու ժողովուրդների միջեւ կան մի շարք խնդիրներ եւ, կարծում ենք, որ շփումների միջոցով կարելի է հաղթահարել մոտեցումների որոշ կարծրատիպեր, եւ այսպես կոչված՝ ժողովրդական դիվանագիտության միջոցով հնարավորություն տալ ծրագրեր մշակել մշակույթի, գիտության, կրթության եւ այլ բնագավառներում։ Այս ամենը նշված է մեր հրապարակած աշխատանքային սկզբունքներում։ Այնպես որ՝ որեւէ գաղտնի բան այստեղ չկա։ Կարծում եմ, կարող են սեղանի շուրջ նստել Թուրքիայից եւ Հայաստանից քաղաքացիներ եւ առանց որեւէ տաբուի, առանց պետական պաշտոնյայի պատասխանատվության բեռ կրելու՝ քննարկել ցավալի հարցեր եւ երկուստեք ընդունելի լուծումներ որոնել։ Դրանք կարող են հետո առաջարկվել հանրության քննարկմանը կամ էլ, ընդհանրապես, որեւէ համաձայնության չենք գա եւ սա կմնա որպես երկխոսության փորձ։ Բայց ցանկացած կնճիռ կարող է հարթեցվել միայն եւ միայն երկխոսության միջոցով։ Այդ առումով՝ այս ամենը չի հակասում իմ դավանած քաղաքական սկզբունքներին։ Ես միշտ էլ կողմնակից եմ եղել մեր բոլոր հարեւանների հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելուն։ – Կանադական թերթերից մեկն այս հանձնախմբի անդամներին նմանեցրել էր մարդկանց, «ովքեր վճռել են չխոսել սենյակում գտնվող փղի մասին»։ Մի՞թե դա հնարավոր է։ Մի՞թե հնարավոր է խոսել հայ-թուրքական հաշտեցման հեռանկարի մասին՝ շրջանցելով Հայոց ցեղասպանության խնդիրը։ Իսկ հանձնախմբի անդամներից մեկը՝ Մեծ Բրիտանիայում Թուրքիայի նախկին դեսպան Օզդեմ Սանբերքը հենց այդպես էլ ասել էր. «Մեր նպատակը ճշմարտությունը պարզելը չէ»։ – Նախ ասեմ, որ պետք չէ այս կամ այն գործչի այս կամ այն պարագայում տրված հարցազրույցների վրա հիմնվել։ Պետք է դիտարկենք, թե ինչ ենք խոսում այդ հանձնախմբի աշխատանքների ընթացքում։ Ես ծանոթ եմ կանադական թերթի այդ համեմատությանը եւ կշարունակեմ այն. մոտեցումն այսպիսին է՝ հայկական կողմն ասում է. «Սա փիղ է», թուրքական կողմն ասում է, որ այդ փիղն այլ անվանում ունի։ Եվ ոչ թե խուսափում ենք խոսել այդ մասին, այլ մոտեցումները տրամագծորեն հակառակ են։ Ես պատմաբան չեմ եւ ցանկություն չունեմ որեւէ մեկի հետ քննարկել Հայոց ցեղասպանության իրողության փաստը։ Դա իմ, ողջ հայ ժողովրդի եւ ամբողջ աշխարհում սփռված մեր քույրերի եւ եղբայրների համար իրողություն է։ Թուրքական կողմն այդ իրադարձությունները չի որակում որպես ցեղասպանություն։ Բայց մեր նպատակը չէ միմյանց համոզելը։ Եթե մենք ընդգրկվենք երկխոսության մեջ՝ եղե՞լ է արդյոք Ցեղասպանություն, թե՞ ոչ, դա ի սկզբանե կնշանակի, որ մենք պատրաստ ենք ընդունել եւ հակառակ կարծիքը։ Այսինքն, մենք ոչ թե դավաճանում ենք Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացին (ինչպես գրում են որոշ լրատվամիջոցներ), այլ՝ ընդհակառա՛կն, խուսափելով այդ հարցի մասին խոսելուց՝ մենք հստակ արտահայտում ենք մեր այն մոտեցումը, որ դա իրողություն է, պատմական փաստ եւ այդ մասին քննարկումներն անիմաստ են։ Մենք պետք է այլ բնագավառներում համագործակցության ձեւեր գտնենք, որից հետո հնարավոր կլինի պետությունների մակարդակով քննարկել այդ հարցը։ Դա արդեն պետական քաղաքականության խնդիր է՝ մի պետությունը պահանջում է մյուս պետությունից ճանաչել պատմական այդ իրադարձությունները եւ որակել դրանք որպես քրեորեն պատժվող հանցագործություն մարդկության նկատմամբ։ Սա քաղաքացիական հասարակության անդամների մակարդակով տարվող բանակցությունների խնդիր չէ։ – Տեղն է, որ պարզաբանեք թուրքական մամուլում հրապարակված Ձեր մի արտահայտությունը, թե Հայաստանի ժողովրդի ճնշող մեծամասնությունն այդ դեպքերը համարում է Ցեղասպանություն։ Հայաստանյան մամուլում այս առնչությամբ հարց հնչեց, իսկ կա՞ արդյոք Ցեղասպանության ճանաչման դեմ արտահայտվող ինչ-որ փոքրամասնություն։ – Նախ, ես որեւէ թուրքական թերթի հարցազրույց չեմ տվել։ Եղել է ընդհանուր ճեպազրույց հանձնաժողովի բոլոր անդամների մասնակցությամբ՝ «Ասոշիեյթիդ փրես», «Ֆրանս փրես» եւ «Ռոյթըր» գործակալությունների ներկայացուցիչներին։ Մինչ այդ մոտեցումը եղել է հետեւյալը. Ցեղասպանության մասին չենք խոսելու։ Բայց Թուրքիայի նախկին դեսպան Գյունդուզ Աքթանն ասաց, որ Թուրքիայում որեւէ մեկն «այդ ողբերգական իրադարձությունները» (իր ձեւակերպումն է) չի կարող որակել որպես ցեղասպանություն՝ ես այդ հայտարարությանն ի պատասխան ասել եմ, որ բոլոր հայերը՝ ե՛ւ Հայաստանում, ե՛ւ Սփյուռքում, այդ դեպքերը որակում են որպես ցեղասպանություն, սակայն մեր հանձնաժողովի գործը չէ դա։ Ես չգիտեմ, թե ինչպես է թարգմանվել այդ իմ անգլերեն արտահայտած միտքը թուրքական մամուլում։ Կառաջարկեի բոլոր նրանց, ովքեր սեւ կատու են փնտրում սենյակում, ուր այն չկա՝ դիմել սկզբնաղբյուրին։ (Շարունակելի) Հարցազրույցը վարեց ԱՆՆԱ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆԸ
