ԱԺՄ-ՈՒՄ ԿԱՏԱՐՎԵՑ ԱՅՆ, ԻՆՉ ՏԵՂԻ Է ՈՒՆԵՆՈՒՄ ԱՄԲՈՂՋ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱԺՄ-ի շրջադարձային համագումարից հետո, երբ այս կուսակցությունը պառակտվեց երեք մասի, ԱԺՄ նախագահ Վազգեն Մանուկյանը տպագիր մամուլում դեռեւս հանդես չէր եկել այդ ամենի մեկնաբանություններով։ – Տեւական ժամանակ անձնապես Դուք՝ որպես գործիչ եւ Ձեր ղեկավարած քաղաքական ուժը դիտվում էիք այլընտրանք։ ԱԺՄ-ի այս մասնատումից կարո՞ղ եք ասել, թե պահպանել եք այդ ներուժը։ – Նախ եւ առաջ երկրի այս վիճակն ունի այլընտրանք։ Հասարակության տարբեր շերտերը կարող են տեսնել տարբեր այլընտրանքներ, մարմնավորելով այն այս կամ այն անձի, քաղաքական ուժի, ծրագրի մեջ։ Բայց այժմ այլընտրանքի դրոշը դեռ ոչ մեկը չի վերցրել, հռչակելով իր ուղին եւ պայքարելով դրա համար։ Դա երեւի դեռ առջեւում է։ Հստակ է, որ 1996-ին ե՛ւ ես՝ որպես քաղաքական գործիչ, ե՛ւ ԱԺՄ-ն, ե՛ւ կուսակցությունների այն փունջը, որը ձեւավորվել էր այն ժամանակ՝ դիտվում էին այլընտրանք եւ բավարարում էին այլընտրանք լինելու բոլոր պայմաններին։ Եվ այս առումով ԱԺՄ-ից մի քանի հոգու դուրս գալը կամ չգալը չէ խնդիրը։ Ավելի խորքային են պատճառները, թե ինչու է Հայաստանի քաղաքական դաշտում ստեղծվել այսպիսի վիճակ։ – Իսկ ԱԺՄ-ից իրոք միայն մի քանի՞ հոգի են հեռացել։ Ձեզ համար ճշտե՞լ եք, թե այս մասնատումներից հետո թվաքանակի իմաստով ինչ ուժ է ներկայացնում ԱԺՄ-ն։ – ԱԺՄ-ն հազարավոր անդամներ ունի։ Հեռացածները մի քանի տասնյակ են։ Ես մանրամասն դեռ չեմ տիրապետում այդ թվերին։ Լա՛վ, թող Սադոյանի հետ հեռացածները մի հարյուրը լինեն, մի այդքանն էլ գուցե Շավարշ Քոչարյանի հետ գնացածները։ Բայց սրանից ոչ ավելի։ Սա քանակի հարց չէ։ Ես ուղղակի ափսոսում եմ, քանի որ արժեւորում եմ գնացողներին եւ այս առումով եմ կորուստ համարում։ – Հնարավո՞ր էր կանխել պառակտումը, եթե առավել հստակ դիրքորոշումներ որդեգրվեին եւ, ասենք, համագումարին Ձեր հեղինակությամբ չպարտադրեիք մի բանաձեւ, որը բավական լղոզված, «ե՛ւ… ե՛ւ» սկզբունքով էր կազմված։ – Հնարավոր էր այնպես անել, որ այդ պառակտումը տեղի չունենար։ Ես ինքս ինձ էլ եմ մեղադրում. կարելի էր երեւի գործընթացն այնպես տանել, որ մասնատում չլիներ։ Չնայած ես նաեւ հասկանում եմ, որ այդ ամենի տակ թաքնված շատ խորը եւ առարկայական պատճառներ էին։ Դա միայն անձնական հարաբերությունների հարց չէր։ Իսկ իմ առաջարկած բանաձեւը լղոզված չէր՝ շատ էլ հստակ էր։ Ուղղակի երեւի ընդունելի չէր երկու կողմի համար էլ եւ մի քիչ «խանգարում» էր իրար հետ կռվել։ – Վստա՞հ եք, որ պատճառները միայն խորքային էին եւ, այնուամենայնիվ, անձնական հարաբերությունները դեր չխաղացին այս ամենում։ Կան տեսակետներ, թե խնդիրը միայն չբավարարված հավակնությունները կամ առաջնորդամոլության ձգտումն էր։ – Դրանք կարող են նշանակություն ունենալ միայն տասներորդական տեղում։ Բայց առարկայորեն տեղի ունեցավ այն, ինչ կանխատեսվում էր դեռ 1998-ին։ Նախ եւ առաջ էական է մեծ հիասթափությունը։ Մի կողմ թողնենք այն մարդկանց, որոնք մտածում էին. «Վազգեն Մանուկյանը կդառնա նախագահ՝ մենք էլ մի բանի կհասնենք»։ Այդպիսի մարդիկ միշտ էլ լինում են. նրանք հետո էլ ուրիշին կգտնեն եւ նրա կողքին կլինեն։ Սա առանձնապես հետաքրքիր չէ։ Կարեւորն այն է, որ շատ մարդիկ կային, որոնք իրենց անձնական երջանկությունը տեսնում էին նաեւ երկրի վիճակի փոփոխության մեջ։ Բայց առաջին հիասթափությունն ապրեցին 1996-ին. «Հաղթեցինք, բայց հետո՞ ինչ…»։ Իսկ 1998-ն ավելի կործանարար էր։ Կարեն Դեմիրճյանի թեկնածությունը դնելուց հետո շատերն ասում էին. «Լավ, մենք 10 տարի է պայքարում ենք գաղափարների համար, զրկանքներ կրում եւ այլն՝ բավականին պատրաստված ենք մեր պետության առջեւ ծառացած խնդիրները լուծելու համար։ Մեկ էլ կողքից մեկը 10 տարի լռելուց հետո կարող է գալ եւ ժողովուրդն իր հետեւի՞ց գնա՝ դրանով միգուցե անուղղակիորեն օժանդակելով մյուս թեկնածուի հաղթանակին»։ 1999-ի խորհրդարանական ընտրությունները մի նոր բան պարզեցին։ Պարզվեց, որ այդ ամենն էլ էլի կարեւոր չէ։ Այսինքն, այն մարդիկ, որոնք նախորդ ժամանակում ինչ-որ իմաստով արհամարհված էին քաղաքական դաշտում եւ զբաղված էին օրինական-ապօրինի ձեւերով փող աշխատելով՝ դուրս եկան եւ քաղաքական դաշտում զբաղեցրին այն տեղերը, որոնց հավակնում էին այս պետության եւ ազգի շահերին իրենց անմնացորդ նվիրած մարդիկ։ Այս հիասթափությունները, սեփական ուժերն իրականացնել չկարողանալը եւ սոցիալական ծանր վիճակը նպաստեցին ներքին հակասություններին։ Ընդ որում՝ ոչ միայն մեր կուսակցությունում, այլ բոլոր այն քաղաքական խմբերում, ուր անկեղծ գործիչներ էին հավաքված։ Սկսվեցին տարբեր վեճեր, իսկ դրանք միշտ հետո սկսում են կրել անձնական բնույթ, առաջանում են հավակնություններ, դժգոհություններ։ Կուսակցության ներսում կան, իհարկե, գաղափարական տարբերություններ, վեճեր՝ նպատակներին հասնելու ուղու վերաբերյալ։ Բայց վերոթվարկյալ գործընթացների դերն ավելի մեծ է։ – Համագումարում Ձեր վերջին ելույթում, երբ ակնհայտ դարձավ, որ պառակտումն անխուսափելի է, հայտարարեցիք, թե վարչության նիստերին չեք մասնակցելու, քանի որ չեք ցանկանում դառնալ մի թեւի պատանդը։ Խոստացաք, թե մշտապես հանդես եք գալու սեփական դիրքորոշումներով, առանց դրանք համաձայնեցնելու վարչության հետ եւ այլն։ Որքանո՞վ իրականացրիք այս ամենը։ Բացի այդ, որքանո՞վ հաջողվեց անցած կես տարում կյանքի կոչել Ձեր առաջարկած բանաձեւը։ – Նախ, մոռանում եք, թե ինչի համար ունեցա այդ ելույթը։ Ես կոչ էի անում, որ ոչ մեկը չհեռանա։ – Բայց այդ պահին պառակտումն այլեւս իրողություն էր։ Ձեր ելույթին հաջորդեց ԱԺՄ-ից դուրս եկողների եւ նոր կուսակցություն հիմնադրողների նախաձեռնող խմբի հայտարարությունը։ – Ո՛չ, համագումարից հետո դեռ երկար ժամանակ ընթանում էին բանակցություններ, փորձում էինք իրար համոզել։ Ինձ համար շատ կարեւոր էր եւ դրա համար արեցի այդ փորձը։ Երբ Արշակ Սադոյանի ու Շավարշ Քոչարյանի հեռացումն, ըստ իս, դեռ վերջնական չէր, իսկապես սկզբում վարչության նիստերին չէի մասնակցում։ Հետո սկսեցի կազմակերպել դրանք, բայց համագումարում ընդունված բանաձեւերն առայժմ չեն իրականացվել։ Սակայն դա չի նշանակում, որ դրանք չեն էլ իրականանալու։ – Վերջերս իրենց հիմնադիր համագումարներն անցկացրին ե՛ւ Արշակ Սադոյանի ԱԺԴ-ն, ե՛ւ Շավարշ Քոչարյանի ԱԺԿ-ն։ Մի առիթով ասել էիք, թե փոքր կուսակցությունները կենսունակ չեն։ Վստա՞հ եք, թե այս երկուսին էլ իրենց ճանապարհին հաջողություն չի սպասում։ – Ի՞նչ է նշանակում հաջողություն։ Նրանք ինչ-որ մեկի հետ կմիավորվեն, կլինեն մի փնջի մեջ եւ ինչ-որ հաջողության կհասնեն, բայց Հայաստանում հիմա ընդհակառակն՝ պակասում է մի մեծ կուսակցություն, որն իր ետեւից կտաներ ժողովրդին, ցույց կտար ուղի, կնպաստեր հասարակության համախմբմանը մեր պետական, ազգային հարցերի շուրջ։ Դա չպիտի լինի ոչ շատ աջակողմյան (արդարացված չէ մեր քաղաքական դաշտում դա), ոչ էլ պիտի լինի շատ ձախակողմյան՝ անիմաստ է։ Կենտրոնում տեղ զբաղեցնող մի ուժի պակաս է զգացվում։ Այս փոշիացած դաշտում, լա՛վ, մի 10 հատ էլ կուսակցություն ստեղծվեն՝ ամեն անձի շուրջ միշտ էլ մի «ամպ» կառաջանա, եթե անձն իրենից մի բան ներկայացնում է։ Հետո՞։ Այդ «ամպիկներով» ի՞նչ պիտի լինի։ – Իսկ ԱԺՄ-ն այժմ միատա՞րր է դարձել։ Դադարե՞լ են բանավեճերը, վարչության նիստերը հանդա՞րտ են անցնում։ – Ոչ։ ԱԺՄ-ում էլի կան վեճեր։ Այնպես չէ, թե ԱԺՄ-ում կային խռովարարներ, նրանք հեռացան ու մյուսները սկսեցին հանգիստ ապրել։ Երկրի եւ կուսակցության բոլոր խնդիրները մնացել են, որոնք նույն կերպ ստիպում են ներսում ե՛ւ վիճել, ե՛ւ պայքարել։ – Ասենք, նախկինում բավական խնդրահարույց էր դիտվում հետեւյալ հարցը. մի կողմից՝ ԱԺՄ-ն միշտ անցած տարիներին քննադատել է համակարգը եւ քանի որ այն չի փոխվել՝ գործելակերպն էլի պիտի մնար նույնը, մյուս կողմից՝ ԱԺՄ-ում մնացած անձինք պնդում են, թե 10-ամյա պետականություն ունեցող երկրի համար այլեւս ընդունելի չեն պայքարի այն ձեւերը, որոնք կարելի էր կիրառել պետականության առաջին տարիներին։ Նույն բանավեճը՝ պայքարի մեթոդների, ձեւերի վերաբերյալ այժմ է՞լ է ընթանում կուսակցությունում։ – Կարծում եմ, որ վեճն այս հարցի շուրջ չէր։ Կդժվարանամ հիմա կարճ եւ ճշգրիտ բնորոշել բանավեճի նյութը։ ԱԺՄ-ն իսկապես շատ սուր ընդդիմադիր էր Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակ։ Եվ թվում էր, որ արագ փոփոխություններով կարելի է երկրի վիճակը կարգավորել։ Ճիշտն ասած, խնդիրներն այժմ մի քիչ ավելի բարդացել եւ հնացել են։ Եվ հետո, երկու անգամ նույն ճանապարհով գնալը, երբ առաջին անգամ այն շոշափելի արդյունք չի տվել՝ հիմարություն կլինի։ Խնդիրները մնացել են, բայց նախկին մեթոդները ո՛չ ուզում ենք ամբողջությամբ կրկնել, ոչ էլ, ինձ թվում է, այժմ հնարավոր է։ – Իսկ այն ճանապարհը, որ այժմ եք ընտրել՝ արդյունավե՞տ է։ Լավ, ասենք, «փողոցը» այլեւս լուրջ գործոն չէ փոփոխությունների հասնելու համար, բայց իշխանական համակարգում ներդրվելով կարողանո՞ւմ եք ինչ-որ բանի հասնել։ – Երեւի բոլոր մեթոդներն էլ պետք են։ Մենք այժմ հանրահավաքներ չենք անցկացնում։ Բայց դրանից չի բխում, որ հանրահավաքներ պետք չի անել։ Կարող է պահ լինի, որ հանրահավաքներ լինեն, այլ հարց է՝ ինչ բովանդակության կամ ուղղվածության։ Ինչ վերաբերում է իշխանական համակարգում ներդրվելուն. բոլորը բոլորի հետ այժմ հարաբերություններ ունեն, բայց չեմ կարծում, որ հնարավոր կլինի որեւէ բան փոխել մարդկանց գլխին քարոզ կարդալով։ Ես համաձայն եմ Արշակ Սադոյանի, Շավարշ Քոչարյանի եւ մյուսների ասածներին՝ համակարգային փոփոխությունների անհրաժեշտության վերաբերյալ։ Սա ԱԺՄ-ից իրենց տարած օժիտն է՝ իհարկե, պետությանը պետք է նոր Սահմանադրություն, նաեւ բազմաթիվ օրենքներ։ Բայց Հայաստանին պետք է նաեւ մի թիմ, որը նույնպես դեռ չի երեւում։ Մի թիմ, որտեղ մարդիկ կլինեն ամբողջապես նվիրված ազգային, պետական, համաշխարհային գաղափարներին եւ ազնիվ ու մաքուր միտումներով, համոզիչ եւ իրատես ծրագրերով կգնան առաջ։ Այդ թիմի ետեւում անպայման պիտի լինի ժողովուրդը եւ դրանից հետո է միայն էական, որ «վերնախավին» պատկանող մարդկանց հնարավորինս մեծ մասն իր հույսը կապի այդ հոսանքի հաղթանակի հետ։ Այս 4 գործոնները միաժամանակ պիտի լինեն՝ մեկով հնարավոր չէ հարց լուծել։ – Դուք հիմա հանդիպո՞ւմ եք ժողովրդի հետ, պատկերացում ունե՞ք՝ ԱԺՄ-ի այս նոր դեմքը դուր գալի՞ս է մարդկանց, նրանք հավանություն տալի՞ս են կառուցողական ընդդիմության գործելակերպին։ Թեեւ վստահ չեմ, որ «ընդդիմություն» բառը տեղին է այս պարագայում։ – «Ընդդիմություն» բառը կարող եք օգտագործել, բայց «կառուցողական» բառն այնքան էլ հասկանալի չէ ինձ համար։ Երեւի կանցնեն տարիներ՝ կամաց-կամաց կհասկանամ այդ «կառուցողական ընդդիմություն» բառակապակցությունը։ Ժողովուրդը մեզ միշտ երկու իրարամերժ պահանջ է միաժամանակ ներկայացնում։ Մի կողմից, քանի որ մարդիկ շատ ծանր վիճակում են՝ ուզում են, որ դու վեր կենաս հայհոյես, ասես՝ իսկապես, այս ի՜նչ սրիկա իշխանություն է, մեր ժողովրդի արյունը ծծում է։ Որ ասում ես՝ մարդիկ իրենց բավարարված են զգում։ Բայց մյուս կողմից էլ, մեր ժողովուրդը հո հիմա՞ր չէ, որ լրիվ բավարարվի միայն այդ խոսքերից։ Մարդիկ մեզ նաեւ ասում են. «Գնացե՛ք, իրար հետ բոլորդ լեզու գտեք եւ երկիրն այս վիճակից հանեք»։ Նրանք ԱԺՄ-ի մեջ տեսնում են ե՛ւ մեկը՝ բայց ոչ լրիվ, ե՛ւ մյուսը՝ դարձյալ ոչ լրիվ։ Եվ մի քիչ տարակուսանքի մեջ են։ – Դուք կպնդեք, թե պահպանե՞լ եք այն հսկայական քաղաքական կապիտալը, որը ձեռք բերեցիք 1996-ի նախագահական ընտրություններից հետո։ Եվ եթե ոչ, հնարավոր համարո՞ւմ եք այն վերականգնելը։ – Ի տարբերություն շատերի, անկեղծ ասած, ես շատ երկրորդական եմ համարում քաղաքական կապիտալը։ Ես շատ մեծ քաղաքական կապիտալ ունեի Շարժման ժամանակ, երբ «Ղարաբաղ» կոմիտեի համակարգողն էի։ Երբ հրաժարական տվեցի վարչապետի պաշտոնից՝ Վազգեն Սարգսյանը «Գարունի» խմբագրությունում ասաց, թե Վազգեն Մանուկյանն արդեն կորած է քաղաքականության համար։ Մեկ տարի հետո ինքը հեռացավ՝ ես դարձա պաշտպանության նախարար։ 1994-ի հանրահավաքների շրջանում նույնը հայտարարեց նաեւ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը։ 1996-ին նա պարտվեց ինձ՝ թող հաշվի ինչպես ուզում է։ Իսկապես, մի տեղ կարող է կորցնես, մի տեղ աճես՝ սա երկրորդական եմ համարում։ Հարցազրույցը վարեց ԱՆՆԱ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆԸ
