ԳԼՈԲԱԼԻԶԱՑԻԱ. ԿՈՂՄ ԵՎ ԴԵՄ Մարիո Վարգաս Լյոսան աշխարհահռչակ պերուացի գրող է, բազմաթիվ վեպերի, պիեսների, գրական եւ քաղաքական-փիլիսոփայական էսսեների հեղինակ։ Մարիո Լյոսան 1990թ. իր թեկնածությունն էր առաջադրել Պերուի նախագահի պաշտոնում, բայց ընտրությունների արդյունքում պարտվեց Ալբերտո Ֆուխիմորիին։ Ներկայումս ապրում եւ ստեղծագործում է Իսպանիայում։ Ընթերցողի ուշադրությանն ենք ներկայացնում Մարիո Լյոսայի էսսեն (հատվածաբար), որը նա գրել է 2000թ. Միջամերիկյան զարգացման բանկում կարդացած իր դասախոսության հիման վրա։ Կարծում ենք, որ համաշխարհային գլոբալիզացիային ինչպես կողմ, այնպես էլ դեմ մարդիկ քաղելու բան կունենան այս էսսեից։ «Նրանք, ովքեր դեմ են գլոբալիզացիային, շատ հաճախ քննադատում են այդ երեւույթի ոչ թե տնտեսական, այլ սոցիալական, էթիկական եւ առավել շատ՝ մշակութային ասպեկտները։ Նրանք ասում են, թե ազգային սահմանների ոչնչացումն ու շուկաներով միավորված աշխարհի ստեղծումը մահացու հարված կհասցնի ազգային ու տարածաշրջանային մշակույթներին, ավանդույթներին, սովորույթներին եւ, ընդհանրապես, այն ամենին, ինչ որոշում է ցանկացած երկրի եւ ազգության ինքնությունը։ Ու քանի որ աշխարհի հիմնական մասն ի վիճակի չի լինի ընդդիմանալ զարգացած երկրների մշակութային արտադրանքի ներմուծմանը (հատկապես՝ ԱՄՆ-ի պես մի գերտերության դեպքում), աներկբա է, որ ի վերջո հյուսիսամերիկյան կուլտուրան կփաթաթվի աշխարհի վզին, ինչն էլ կհանգեցնի մշակութային բազմազանության հարուստ ֆլորայի ոչնչացմանը։ Այսպիսով, մյուս բոլոր ազգերը (ընդ որում՝ ոչ միայն թույլերն ու փոքրերը) կկորցնեն իրենց ազգային նկարագիրն ու ոգին եւ կդառնան 21-րդ դարի գաղութներ, ավելի շուտ՝ զոմբիներ կամ նոր իմպերիալիզմի շաբլոններից «թխած» ծաղրանկարներ։ Իսկ ամերիկյան գերտերությունն իր կապիտալի, ռազմական հզորության եւ գիտական նվաճումների օգնությամբ, այս ամենին ի լրումն, այլ ազգերին կպարտադրի իր լեզուն, մտածելակերպի իր համակարգը, իր գաղափարները, համոզմունքները, զվարճալիքներն ու իր հայտնի ամերիկյան երազանքը։ Այս անհեթեթ մղձավանջը, որը ծնում է վրեժխնդիր չարություն հյուսիսամերիկյան գիգանտի նկատմամբ, հետապնդում է նաեւ բարձր զարգացած մշակույթ եւ տնտեսություն ունեցող երկրներին։ Նշենք թեկուզ Ֆրանսիայի օրինակը, որտեղ արդեն իսկ հաճախացել են կառավարական ծրագրերն՝ ուղղված ֆրանսիական «մշակութային ինքնության» պահպանմանը, որին իբրեւ թե սպառնում է գլոբալիզացիան։ Մեծ թվով քաղաքական գործիչներ եւ մտավորականներ տագնապում են այն հեռանկարից, որ Մոնտեն, Դեկարտ, Ռասին եւ Բոդլեր ծնած հողը, երկիրը, որ նորաձեւության, խոհարարության, արվեստի, մտածողության, մարդու հոգեւոր գործունեության գրեթե բոլոր ոլորտներում դարեր շարունակ եղել է անբեկանելի հեղինակություն, այժմ կարող է գրավվել «Մաքդոնալդս» խորտկարանների, «Պիցցա Հաթերի», ռոքի, ռէփի, սնիկերսների, ջինսերի, ֆուտբոլկաների եւ հոլիվուդյան ֆիլմերի կողմից։ Այս մտավախությունը պատճառ դարձավ, որ ֆրանսիական կառավարությունն ազգային կինոստուդիաներին հսկայական գումարներ տրամադրի ու նաեւ կինոթատրոններին քվոտաների միջոցով պարտադրի ցուցադրել որոշակի քանակությամբ ֆրանսիական ֆիլմեր։ Ազգային ինքնությունը կորցնելու վախով է բացատրվում նաեւ այն փաստը, որ ֆրանսիացի ֆերմեր Ժոզե Բովեն, որը խաչակրաց արշավանք ձեռնարկեց «զզվելի սննդի» (բոլոր տեսակի համբուրգերների, չիսբուրգերների, կոկաների ու պեպսիների) նկատմամբ, քիչ էր մնում ազգային հերոս դառնար Ֆրանսիայում։ Ու թեեւ այս ողջ փաստարկներն՝ ընդդեմ գլոբալիզացիայի, իմ կարծիքով, անընդունելի են, պետք է խոստովանել, որ դրանց խորքում ընկած է մի անառարկելի ճշմարտություն։ Աշխարհը, որում մենք պիտի ապրենք այս դարում, այնքան վառ չի լինի ու նրանում շատ ավելի քիչ տեղ կունենա տեղանքային կոլորիտը, քան այն աշխարհը, որը մնաց անցյալում։ Փառատոնները, սովորույթները, ծիսակարգերը, գաղափարները, ավանդույթները, որոնք նախկինում մարդկությանը տալիս էին ֆոլկլորային եւ էթնիկ բազմազանություն, հետզհետե վերանում են, իսկ հասարակության հիմնական մասը՝ հրաժարվելով դրանցից, ընդունում է կյանքի այլ ձեւեր, որոնք շատ ավելի իրատեսական են ու ժամանակին համահունչ։ Այս անխուսափելի գործընթացն ընթանում է բոլոր երկրներում։ Սակայն եկեք խոստովանենք, որ դա կապված չէ գլոբալիզացիայի հետ։ Այն ավելի շուտ մոդեռնիզացիայի հետեւանք է, որի արդյունքը, բայց ոչ երբեք՝ պատճառը, գլոբալիզացիան է։ Հնարավոր է որեւէ երկիր տեսականորեն կարողանար պահպանել իր մշակութային ինքնությունը, բայց միայն այն դեպքում, եթե Աֆրիկայի հեռավոր ծայրերում եւ Ամազոնի ավազաններում բնակվող վայրի ցեղերի նման ապրեր լիակատար մեկուսացվածության եւ ինքնաբավության պայմաններում։ Այս դեպքում էլ նման ձեւով պահպանված մշակութային ինքնությունը այդ հասարակությանը կբերեր կյանքի նախապատմական կերպին։ Ո՞ր մշակույթն է երբեւէ մնացել անփոփոխ՝ երկար ժամանակահատվածի ընթացքում։ Այդպիսին հայտնաբերելը հնարավոր է սոսկ փոքր եւ պրիմիտիվ լեզվական հասարակարգերի մոտ, որոնք ապրում են քարանձավներում, խոնարհվում կայծակներին ու հրեշներին։ «Մշակութային ինքնություն» ասվածը վտանգավոր հասկացություն է։ Սոցիալական տեսակետից այն լոկ մի կասկածելի, արհեստական դրույթ է, բայց քաղաքական տեսանկյունից սպառնում է մարդկության շատ ավելի թանկ ձեռքբերմանը՝ ազատությանը։ Ես չեմ ժխտում, որ նույն լեզվով խոսող, նույն տարածքում ծնված ու ապրող, նույն պրոբլեմներն ունեցող, նույն կրոնական հավատամքին դավանող, նույն սովորույթներին հավատարիմ մարդիկ ունեն որոշակիորեն հար եւ նման բնութագիր։ Բայց այդ կոլեկտիվ որոշիչը երբեք չի կարող ամբողջապես բնութագրել նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ինքնության դրույթը երբ չի գործածվում բացառապես անհատական հարթության վրա, իր բնույթով հանդիսանում է մարդու մեջ ստեղծագործական սկզբի եւ օրիգինալության կոլեկտիվացման աբստրակցիան, դրանով իսկ դառնալով հակամարդասիրական։ Այնինչ, իրական ինքնությունը բխում է այդ ազդեցություններին դիմադրելու եւ իր անձնական ազատ հատկությունները հակադրելու մարդկային հատկությունից։ «Կոլեկտիվ ինքնություն» հասկացությունը գաղափարական ֆիկցիա է եւ ազգայնականության հիմք։ Գլոբալիզացիան ռադիկալորեն ընդլայնում է երկրագնդի բոլոր քաղաքացիներին տրված հնարավորությունները՝ ստեղծել իրենց առանձնահատուկ մշակութային ինքնությունը՝ ինքնակամ գործողություններով՝ հիմնված իրենց սեփական նախընտրությունների վրա։ Այսօր քաղաքացիները միշտ չէ, որ պարտադրված են (ինչպես նախկինում եւ այժմ էլ՝ որոշ երկրներում) հարգել այն ինքնությունը, որը պարտադրված է իրենց լեզվով, ազգային եւ կրոնական պատկանելությամբ, ինչպես նաեւ ծննդավայրի առանձնահատկություններով։ Այդ առումով գլոբալիզացիան պետք է ողջունել, քանի որ այն զգալիորեն լայնացնում է անձի անհատական ազատության սահմանները։ Նրանք, ովքեր որպես ազգային լեզվի ու մշակույթի պահպանման ու զարգացման դեղատոմս առաջարկում են ներփակվել եւ պաշտպանվել անգլերենից, շատ են խոսում մշակույթի մասին, բայց դրանով ընդամենը թաքցնում են իրենց իրական էությունը՝ ազգայնականությունը։ Մշակույթները պիտի ապրեն ազատ, մշտապես մրցակցեն այլ մշակույթների հետ։ Դա կնորացնի, կթարմացնի նրանց եւ կերկարաձգի գոյությունը, թույլ տալով հարմարվելու կյանքի անընդհատ հոսքին։ Անտիկ ժամանակաշրջանում լատինական մշակույթը չսպանեց հունականը։ Գլոբալիզացիան չի հանգեցնի տեղային մշակույթի ոչնչացմանը։ Համաշխարհային բացության շրջանակներում՝ տեղական մշակույթի ցանկացած արժեքավոր մասնիկ կգտնի բարենպաստ միջավայր, որտեղ կծաղկի։ Թարգմանեց Մ. ԲԵՔԱՐՅԱՆԸ
