Ժամանակին մեր դպրոցը շրջանում եւ հանրապետությունում օրինակելի էր։ Ժամանակը իր սեւ բիծը քաշեց նաեւ այս դպրոցի վրա։ Կոլեկտիվից մաս-մաս հեռացան տղամարդ ուսուցիչները։ Մեկը հեռացավ շրջանից քաղաք եւ զբաղվեց առեւտրով, մյուսը՝ աշխատանք ստացավ տեղի զորամասում, ուր աշխատավարձը բավականին բարձր է, երրորդը ձեռքի լավ շնորհք ուներ՝ զբաղվեց փայտագործությամբ։ Նրանց թափուր տեղերը լրացնում էին, այսպես կոչված, «բանակից փախածները», որոնք չծառայելու համար բուհը ավարտելուց հետո գալիս էին սահմանամերձ դպրոցներում «աշխատելու»՝ մատների արանքով նայելով ե՛ւ աշխատանքին, ե՛ւ երեխաների պատրաստվածությանը։ Հաճախակի բացակայում էին, եւ այսպիսով ընկնում էր ուսման մակարդակն ու որակը։
Դպրոց են մտնում նաեւ այսօրվա բազմաթիվ նորաստեղծ համալսարանների շրջանավարտները, որոնց գիտելիքները ծիծաղ են առաջացնում նույնիսկ աշակերտների մոտ։ Եթե Մ. Սեբաստացու անվան համալսարանի շրջանավարտը ստանում է պատմության մասնագետի որակավորում, մտնում դպրոց որպես ուսուցիչ, բայց աշակերտի այն հարցին, թե ի՞նչ է «օկուպացիան» եւ «կապիտուլյացիան»՝ ճիշտ չի պատասխանում կամ չգիտի պատասխանը, ապա երեխան որտեղի՞ց իմանա։ Այսօր դպրոց կարող է մտնել նաեւ որպես ուսուցիչ ոչ մի կրթություն չունեցողը, որը լավ է սովորել դպրոցում։ Ես դպրոց գիտեմ, որտեղ բարձրագույն կրթություն ունի միայն տնօրենը։ Ո՞վ է մեղավոր։ Տնօրենը, մասնագետ չլինելու պատճառով, ընդունում է ոչ մասնագետներին։ Եթե մինչեւ հիմա ես կասկածում էի, մտածում էի, որ հանրապետությունը ծանր կացության մեջ է, բյուջե չունի եւ այլ, որ այս ամենը կրում է ժամանակավոր բնույթ, ապա այժմ համոզված եմ, որ դպրոցները թողել են ուսուցչի խղճին։ Եվ եթե ուսուցիչների մեծ մասը իրենց կոչմանը արժանի չլինեին, կրթական համակարգը գոյություն չէր ունենա։
Դասագրքերը դպրոց են մտնում մեկ կամ երկու ամիս ուշացումով։ Այդ ժամանակահատվածում ուսուցիչը դաս է անում առանց դասագրքի (եթե, իհարկե, այն նոր է լույս տեսել), իսկ դասագրքերը շատ բարձր գներով վաճառվում են խանութներում՝ շլացնելով անցորդներին իրենց գեղեցիկ ձեւավորումով եւ թղթի բարձր որակով։ Բայց ահա դասագրքերի բուն իմաստը շատ հաճախ հիասթափեցնում է ուսուցչին իր սահմանափակությամբ (ինչպես, օրինակ, 7-րդ եւ 8-րդ դասարանների ռուսաց լեզվի դասագրքերը)։ Շրջանային դպրոցներում առկա է այսպիսի պատկեր. եթե անգամ դասագրքերը դպրոցի գրադարանում են, աշակերտը դասին նստած է առանց դասագրքի։ Պատճառը ծնողների անվճարունակ լինելն է։ Նրանք չեն կարողանում նույնիսկ զեղչ գներով դասագիրք վերցնել։
Ուսումնական տարվա սկզբին հաճախակի եմ ականատես եղել, որ երեխան չունի գրիչ եւ տետր։ Ծնողներն ի վիճակի չեն գնել գրիչ, տետր, դասագիրք, սպորտային հագուստ եւ այլն, որովհետեւ գյուղերում աշխատանք չկա, գյուղաբնակները ապրում են միայն իրենց հողագործությամբ եւ սպասում նպաստին կամ թոշակին։ Այս ամենը ինձ շատ ծանոթ է, որովհետեւ եթե աշխատավարձը մի քանի ամսով ուշանում է, ապա ուսուցիչ ես, թե ոչ, չես կարողանում գնել ոչ միայն գրենական պիտույքներ, այլ նաեւ հաց հանապազօրյա։ Եվ երեխաս մնում է առանց հացի, մինչեւ համապատասխան մարմինները բարեհաճում են ֆինանսավորել կրթաբաժինները։ Այդպես էր միշտ այս վերջին տարիներին։ Ես կարող էի հարմարվել, բայց երեխայիս շատ էի խղճում։ Տանը՝ երեխաս, իսկ դպրոցում՝ աշակերտներս։ Ես արդեն գիտեի, որ եթե 31-րդ դասարանի Անուշիկը այսօր չի ծիծաղում, դեմքի գույնը դեղին է, դասին ակտիվ չէ, ուրեմն նա առավոտյան ոչինչ չի կերել, իսկ նախորդ օրերին՝ դեսից-դենից։ Հոգնել էի այս սովից եւ տանը, եւ դպրոցում։ Եվ երբ պատահաբար հեռուստացույցով լսեցի մեր հարգարժան վարչապետի խոսքերն այն մասին, որ «Հայաստանում այս տարի սով չի լինելու», ես շանթահարվեցի։
Կարդացեք նաև
Հարգելի վարչապետ, Հայաստանում արեն 2 տարի սով է, դուք եք անտեղյակ։ Եվ ես վճռեցի. պետք է հեռանամ եւ դպրոցից, եւ գյուղից, եւ, նույնիսկ, հանրապետությունից, եթե հնարավորություն ունենամ։ Է՛լ չեմ համբերում։ 18 տարի դպրոցում աշխատելուց հետո ես հեռացա։ Հեռացա այն ժամանակ, երբ արդեն հաստատվել էի որպես լավ ուսուցիչ, սիրում էի իմ աշխատանքը եւ ձուլվել դպրոցին։ Այժմ հավաքարար եմ աշխատում ռեստորանում, վարձով եմ ապրում, ստանում եմ քիչ, բայց օրվա հացի կարոտ չեմ մնում։ Հույս ունեմ, որ դեռ ապագա ունեմ։ Սկսում եմ 0-ից։ Իմ աշակերտները ինձ սիրում են։ Ես այդ գիտեմ։ Դպրոցն ավարտելուց հետո շատերը մինչեւ հիմա այցելում են ինձ, բացիկներ ուղարկում։ Իմ դպրոցից հեռանալու պատճառները միմյանց հետ սերտորեն կապված են։ Դրանց հիմքում ոչ միայն սոցիալական եւ կենցաղային ծանր պայմաններն են՝ այլ նաեւ կոլեկտիվում տիրող ծանր մթնոլորտը։ Ամեն օր շրջկենտրոնից չորս կիլոմետր ոտքով գնում եւ հետ ենք դառնում, չնայելով ոչ շոգին, ոչ անձրեւին, ոչ էլ ձյանը։ Հասնելով դպրոց, մտնում եմ դասարան եւ շտապում նստել՝ ոտքերիս մի քիչ դադար տալու համար։ Դասի ընթացքում կամա թե ակամա անընդհատ հիշում եմ, որ այդ նույն ճանապարհը պետք է հետ գնամ։
Ճանապարհի երկարությունը չի մտահոգում այնքան, որքան այն, որ տուն վերադառնալուց հետո չգիտես հանգստանաս, թե մտածես՝ ի՞նչ պատրաստել, երբ կարտոֆիլից բացի ոչինչ չկա։ Դրան զուգահեռ, միշտ մտածում ես վառելիքի մասին, լույսի վճարման մասին (եթե աշխատավարձը ժամանակին չտան, լույսը կանջատեն), հեռախոսի վարձի մասին, երեխայի տաք հագուստի մասին եւ այլն։ Տան հոգսերը ծանր են, բայց անձնական են։ Բարկացնում է այն, որ այս ծանր կացության մեջ միակ «ուրախ վայրը» պիտի լինի դպրոցը, ուր մի որոշ ժամանակ կարող ես կտրվել առօրյա հոգսերից։ Բայց երբ զգում ես՝ ներքին քողարկված մի պայքար է գնում՝ տնօրենին «գահից» գլորելու, պաշտոն ձեռք բերելու համար, հիասթափության զգացումը ավելի է խորանում, մանավանդ, երբ այդ պայքարը ստոր ճանապարհներով է ընթանում, երբ ուրիշի ձեռքով են ուզում իրենց գործը առաջ տանել։
Եվ մնում է միայն մի սրբություն. կարողանալ քեզ տիրապետել այնքան, որ քո ես-ը չկորցնես, մարդ մնաս քո բոլոր արժանիքներով, ինչո՞ւ չէ, նաեւ թերություններով։
ՀԱՄԻԿ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
