ՎԵՐԱՊԱՏԿԵՐԵԼՈՎ ԱՊԱԳԱՆ, ՎԵՐԱԽՈՐՀԵԼՈՎ ՆԵՐԿԱՆ Ժիրայր Լիպարիտյանի հունիսի 17-ի ելույթը, Փարիզում տեղի ունեցած «Հայկական հարցի շուրջ հայ եւ թուրք երկխոսությունն այսօր» թեմայով հավաքի ժամանակ Կցանկանայի սկսել ներածական մի դիտողությամբ։ Կինս, որ սերում է Մարաշից վերապրած ընտանիքից, դեմ էր այս քննարկումներին իմ մասնակցությանը։ Նրա ընդդիմությունը սակայն միեւնույն պատճառները չուներ, ինչ ունեն համայնքում ոմանք։ Պատճառն այն է, որ նա չի կարողանում ներել եւ մոռանալ, թե ինչպես ֆրանսիական զորքերը 1921֊ին լքեցին Մարաշը։ Մի գիշեր ֆրանսիացի զինվորներն իրենց ձիերի ոտքերը փաթաթեցին լաթերով, որպեսզի հայ ազգաբնակչությունը չլսի իրենց դուրս գալու ձայնը, եւ լքեցին Մարաշը` հայ ազգաբնակչութանը թողնելով ճակատագրի քմայքին։ Եվ այս ամենն այն բանից հետո, երբ ֆրանսիացիները խրախուսել էին հայերին պայքարել թուրքերի դեմ եւ վերադառնալ Մարաշ։ Թերեւս Ֆրանսիայի եւ մյուս մեծ տերությունների համար ժամանակն է ճանաչելու իրենց իսկ, ինչպես նաեւ երիտթուրքերի պատասխանատվությունը այն ողբերգության մեջ, որը դարձավ հայ ժողովրդի 1878֊1923 թթ. պատմությունը։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունների հիմնախնդիրը զգայականորեն ցավագին, քաղաքականորեն պայթունավտանգ, իսկ մտային առումով փորձաքարային լինելու երկբայելի առանձնահատկությունն ունի։ Նյութն առնչվում է երկու ժողովուրդների հավաքական հիշողության, ինքնության եւ ճակատագրի հետ. ժողովուրդներ, որ ապրել են միմյանց նզովելով, բայց եւ դատապարտված են միասին ապրելու` լինի իրենց հայրենիքներում, թե իբրեւ սփյուռքյան համայնքներ Եվրոպայի ու Ամերիկաների նոր երկրներում՝ միմյանց հետ քաղաքացիություն կիսելով։ «Թուրքերի ու հայերի» միջեւ անհամաձայնության միջուկը, ինչպես ընդունված է կոչել` Ցեղասպանությունն է։ Ի՞նչ է սակայն ցեղասպանության ներկայացրած պրոբլեմը։ Ի՞նչն է պատճառը, որ կան մարդիկ, ովքեր չեն ընդունում, որ սա ցեղասպանություն էր։ Պատմության մի դեպքի հաշվառմա՞ն հարց է։ Օսմանյան կառավարության եւ/կամ հայ ղեկավարների քաղաքականության ու գործողությունների բնույթի՞ հարց։ Զոհերի թվի/քանակի՞ հարց է արդյոք։ Դիտավորությա՞ն հարց։ Դա պատահածի բնութագրմա՞ն հարց է, թե՞ մենք ինչ անուն ենք տալիս դրան։ Արխիվային, պատմական կամ տրամաբանական վկայությունները որեւէ տարբերություն կանե՞ն այս իրադարձություններին մեր կողմից տրված անվանման վրա։ Ի՞նչ է պետք, որ «դժբախտ իրադարձություններ», «քաղաքացիական պատերազմ», «տեղահանություններ ու կոտորածներ», «ողբերգություն» պիտակները փոխարինվեն «Ցեղասպանություն» բառով։ Եթե Օսմանյան քաղաքականության ցեղասպանական բնույթի վերաբերյալ համաձայնություն գոյություն ունենար, որեւէ նշանակություն կունենա՞ր, եթե գտնեինք այդ քաղաքականությունն արդարացնող պատճառ։ Եվ եթե այդ քաղաքականությունն արդարացվելիք համարվեր, նման արդարացումն այն կդարձնե՞ր արդյոք նվազ ցեղասպանություն։ Այլ կերպ ասած, արդյո՞ք մենք գործ ունենք գիտական կամ տերմինաբանական մի խնդրի հետ, որ կարող է լուծվել հետեւողական եւ նույնիսկ միացյալ գիտական ու մտավորական ջանքերով։ Եվ եթե խնդիրը դա է, ապա ինչո՞ւ այն մինչեւ հիմա լուծված չէ։ Իրական խնդիրը, ես կարծում եմ, այն է, որ նյութի քննարկումը եղել է փոխադարձորեն անըմբռնելի։ Մենք գործ ունենք ոչ թե պատմության հանդեպ սոսկ հակադիր տեսակետների հետ, այլ երկու պատմությունների հետ։ Կարծես երկու տարբեր եւ անառնչակից ժողովուրդների ուղիները խաչաձեւվել են 1915֊ին, եւ յուրաքանչյուրը կատարել է իր բնույթով թելադրված նախասահմանված ու անխուսափ դերը։ Յուրաքանչյուրը գործածում է զոհի եւ զոհականացնողի նախատիպը։ Ինձ թվում է, որ մենք պետք է սկսենք պատմության կամ պատմությունների գաղափարաբանական հիմունքների այսօրվա ընկալումները վերանայելուց։ Պատմություների, պարսավանքների ու ողբերի մեջ մենք կորցնում ենք խիստ պատմական իրադարձության պատճառի կամ պատճառների մասին խոսելու ունակությունը։ Գերիշխող տեսակետը, որ կատարվածը ներկայացնում է իբրեւ երկու ազգայնականությունների բախում, չափազանց շատ բան ի վերուստ շնորհված է համարում եւ անտեսում է զանազան այն դերերը, որ Օսմանյան Կայսրության մեջ կատարել են հայերը` իբրեւ դրա քաղաքական համակարգի ու քաղաքական ուղեծրի անբաժան մասը։ Կարո՞ղ ենք արդյոք վերապատկերել այդ ժամանակաշրջանի պատմությունը` ցեղասպանության հետեւանքով առաջացած անդունդը վերապատկերելու փոխարեն։ Ըստ իս, «Հայկական հարցը» երկու կողմ ունի. էթնիկ եւ քաղաքական։ Էթնիկ կողմը չի կարող ընկալվել` առանց հաշվի առնելու երեք, եւ ոչ թե միայն երկու միավորների` Օսմանյան/թուրքական պետության ու նրա երիտթուրք ղեկավարների, հայերի եւ մեծ տերությունների միջեւ խրթին հարաբերությունները։ Օսմանյան Կայսրությունը` հայերի համար դժնի այդ պետությունը, մեծ տերությունների իմպերիալիզմի զոհն էր։ Հայերն Օսմանյան պետության զոհն էին, սակայն իրենց փրկությունը որոնում էին մեծ տերությունների միջամտության մեջ։ Մեծ տերությունները` նոր քաղաքակրթութան եւ առաջադիմության ու ռացիոնալիզմի կրողները, մասնատում էին Օսմանյան Կայսրությունը։ Քաղաքական բնույթը գալիս է հիմնականում ազատագրական այն ծրագրի հետ, որ հայկական կուսակցությունները, երբեմն, հետապնդում էին ֆիդայական մարտավարությամբ։ Հայկական կուսակցությունները կազմում էին միակ ժողովրդականություն ունեցող այն ուժը, որը դեռեւս հավատում էր եւ ջանում հասնել խորհրդարանի ստեղծման ու ազատական քաղաքական ծրագրի։ Այս իմաստով, հայերը կազմում էին Օսմանյան քաղաքական սպեկտրումի ձախակողմյան թեւը։ 1911֊ին հայերը Օսմանյան Թուրքիայի վերջին տարրն էին, որը համառում էր ազատական ժողովրդավարության հարցում` պահանջելով մի խորհրդարան, որը լիներ ներկայացուցչական եւ հավատարիմ հողային ռեֆորմներին։ Հայկական բարեփոխումների շարժումը Օսմանյան Կայսրությունում միակն էր, որ շոշափում էր պետության սոցիալական ու տնտեսական, ինչպես նաեւ քաղաքական ինքնությունը։ Երիտթուրքերի համար հայերի ծրագիրը թույլ պետության ուղեցույցն էր։ Թուրք վերնախավի համար խնդիրը ուժեղ պետության գոյատեւումն ապահովելու մեջ էր. բարեփոխումների՞ միջոցով, թե՞ այնպիսի մի պետություն վերաստեղծելու միջոցով, որը կկարողանար դիմակայել մեծ տերություններին։ Հայերի համար խնդիրն այն էր, թե ինչպես հասնել բարեփոխումների. ապստամբությա՞ն, խորհրդարանական ժողովրդավարությա՞ն, մեծ տերությունների միջամտությա՞ն միջոցով, թե՞ այդ երեքի միասնությամբ։ Երկու տեսակետները միմյանց բախվեցին, երբ երիտթուրքերը պետության գոյատեւումը տեսան ավելի շուտ դրա թյուրքականության, քան բազմազգայնության մեջ, եւ ուժեղ լինելը հավասարեցրին ամենազոր կառավարության հետ։ Երիտթուրքերի համար հայերը եւ նրանց հետապնդած ազատականությունը կազմում էին Օսմանյան Կայսրության մեջ առկա բոլոր սխալների հիմքը, մի վարակ, որը պետք էր արմատախիլ անել։ Մեծ տերությունների, ինչպես նաեւ երիտթուրքերի մտածողության զարգացման ազգայնականության դերը եւ ցեղասպանության մեջ դրանց մեծ պատասխանատվությունը դեռեւս կարոտ են հարկ եղած գնահատականի։ Անկախ դրանից սակայն, Ցեղասպանությունն իբրեւ բռնարարքի ծայրահեղ ձեւ՝ սոսկ հայկական խնդիր չէ. այն նույնքան էլ թուրքական պատմության պրոբլեմն է։ Այն նաեւ մեծ տերությունների եւ դրանց այսօրվա իրավահաջորդ պետությունների պրոբլեմն է։ Ցեղասպանության ճանաչման համար պայքարը եւ Թուրքիայի հակազդեցությունը մի շարք առումներով արտացոլել են Օսմանյան Կայսրության վերջին շրջանում թուրք֊հայկական հարաբերությունների մեջ առկա վատագույն հատկանիշները։ Հայկական կողմից մոտեցումը եղել է կոպիտ ու առանց խտրականության։ Այդ մոտեցմամբ հանցագործ գործունեության մաս կազմելու մեջ մեղադրվում էին բոլոր թուրքերը` անցյալ թե ներկա։ Այն համայն հայության պայքարն էր համայն աշխարհի թուրքերի դեմ կամ թվում էր այդպիսին։ Ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը դարձավ Սփյուռքի ինքնության կարեւոր մասը։ Այն նաեւ կազմակերպող սկզբունք է։ Թուրք պետության իրավականությունը հարցականի տակ դրվեց։ Ի վերջո, Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը ոմանք սկսեցին պահանջել իբրեւ կորցրած տարածքների վերադարձման առաջին քայլ եւ իրավական հիմք։ 1973֊1983 թթ. պայքարն արյունոտ բնույթ ստացավ` ուղղված թուրք դիվանագետների ու հաստատությունների դեմ։ Այնուհետեւ ցեղասպանության ճանաչման ուղղությամբ պայքարն սկսեց որոնել արեւ-մտյան պետությունների օժանդակությունը` իբրեւ թուրքական պետության դեմ ճնշման միջոց։ Իր պատմության ամենավաղ շրջանում Թուրքիայի Հանրապետությունը որդեգրեց Ցեղասպանության ժխտման քաղաքականությունը։ Նկատի ունենալով պետականորեն պարտադրված անգիտությունը` միակ ձեւը, որով որեւէ թուրք կարող էր դիմակայել այնպիսի մի հանցագործության մեջ իր հասցեին հնչող մեղադրանքները, որի մասին ինքը քիչ բան գիտեր կամ չգիտեր բոլորովին, այդ հանցագործությունը ժխտելն էր։ Որեւէ թուրքի կողմից ճանաչումը կհամարվեր թուրքական ինքնության կամ թուրք ազգի դեմ դավաճանություն։ Թուրքիան, սակայն, դրանից էլ այն կողմ անցավ։ Պաշտոնական թուրք պատմաբաններն սկսեցին հարցականի տակ դնել պատմության մեջ հայ ժողովրդի կամ հայկական պետության գոյությունն իսկ` վրդովվելով ճնշումներ բանեցնելու համար այլ երկրներին կատարվող դիմումներից։ Այստեղից արդեն միայն մի քայլ էր մնում ցեղասպանության ճանաչման պայքարը ազգային անվտանգության ու տարածքային ամբողջականության դեմ ուղղված սպառնալիք համարելու համար։ Սա էլ, իր հերթին, սնեց «առողջ մտասեւեռումը», որ առկա է Սեւրի պայմանագրի նկատմամբ, ինչը եւ լուսաբանում է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը եւ արդարացնում «ուժեղ պետության» պահպանումը։ Որոշ առումով, հարցը փակուղի է մտել, քանի որ երկու կողմերում էլ այնպիսի մարդիկ կան, որոնք կարծես պրոբլեմին ավելի մեծ արժեք են տալիս, քան նրա լուծմանը։ Խիստ նշանակալի է այն հանգամանքը, որ Հայաստանի անկախությունից ի վեր, ընթացիկ պատմության մեջ առաջին անգամ, մենք սկսեցինք ցեղասպանության հարցի մասին խոսել հայկական ու թուրքական պետական հարաբերությունների համատեքստում, այլ ոչ թե հայ֊թուրքական հարաբերությունների մասին` ցեղասպանության ու դրա ճանաչման համատեքստում։ Հայկական քարոզչության մեջ անկախությունը եւ ցեղասպանության հարցի առանցքայնությունը (հիմնականում Սփյուռքում, սակայն նաեւ Հայաստանի որոշ ուժերի համար) միմյանց բախվեցին անկախ Հայաստանի սկզբնավորումից ի վեր։ Հակակոմունիզմից հակաթյուրքականության անցնելու հետեւանքներից մեկն այն էր, որ Սփյուռքի մի զգալի հատված մտահոգության պահեր ապրեց, իսկ ոմանք նույնիսկ հակառակ էին ԽՍՀՄ֊ից դուրս գալու եւ Հայաստանն անկախ պետություն դարձնելու Խորհրդային Հայաստանի քաղաքացիների որոշմանը։ Իբրեւ փաստարկ ասվում էր, որ Հայաստանը չի կարող ինքն իրեն պաշտպանել չբարեփոխված Թուրքիայից, որը հաստատ կհարձակվի անկախ Հայաստանի վրա եւ կսպանի մնացած հայությանը։ Այդպես նաեւ հակաանկախական, այսինքն` մոսկվայամետ ուժերն էին փորձում շեղել անկախության շարժումը` կենդանացնելով նոր ցեղասպանությունների եւ պանթյուրքիզմի ուրվականը։ Միեւնույն ժամանակ, Հայոց Համազգային Շարժման ղեկավարությունը, որը սատարում էր անկախությունը, հանգեց այն եզրակացության, որ անկախ Հայաստան կարող է գոյություն ունենալ, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարող են եւ պետք է նորմալացվեն, եւ որ ոչ Ցեղասպանությունը եւ ոչ էլ դրա ճանաչումը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հիմքը չպետք է կազմեն։ 1991 թ. սեպտեմբերին Հայաստանը համաժողովրդական հանրաքվեում բացարձակ մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ անկախության։ Բավական տարօրինակ կերպով, հետանկախության շրջանում Թուրքիան եղավ թուրք֊հայկական հարաբերությունների հարցում ցեղասպանության նյութի արծարծողը։ Թուրք պաշտոնյաները դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը կապեցին այն պահանջին, որ Հայաստանը պաշտոնապես հրաժարվի ցեղասպանությունից կամ դրա ճանաչման հարցում որեւէ տեսակի պայքարից եւ ամեն կերպ ջանա, որ Սփյուռքը եւս այդ կերպ վարվի։ Ամեն դեպքում, երբ 1992 թ.֊ին Թուրքիայի, առաջին եւ առայժմ միակ, պաշտոնական պատվիրակությունը ժամանեց Երեւան, Թուրքիան վերացրեց իր նախապայմանը։ Դրա գործնական արդյունքը եղավ «Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման արձանագրության» ստեղծման շուրջ բանակցություններ սկսելու համաձայնությունը։ Բանակցություններն սկսվեցին աշնանը եւ շարունակվեցին ձմռանը։ 1993֊ի ապրիլին, հայկական ուժերի կողմից Քելբաջարի գրավումից հետո, այդ բանակցությունները կանգ առան։ Այդուհետեւ Թուրքիան սկսեց խառն ազդանշաններ ուղարկել։ Մի կողմից նա լիակատար աջակցություն էր ցուցաբերում Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ բանակցություններում Ադրբեջանի գրաված կոշտ դիրքորոշմանը` հիմնականում էթնիկ ազգակցության հիման վրա, մինչեւ այն աստիճան, որ Հայաստանի հանդեպ նրա քաղաքականությունը դարձավ Ադրբեջանի քաղաքականության գերին։ Մյուս կողմից, 1992֊1993 թթ. աղետալի ձմռանը Եվրամիության նվիրատված ցորենն իր տարածքով Հայաստան տեղափոխելու Թուրքիայի թույլատրությունը՝ մատնանշում էր իբրեւ հարեւաններ նորմալ ապրելու նրա ցանկությունը։ Թեեւ երկու պետությունների միջեւ դեռեւս դիվանագիտական հարաբերություններ չէին հաստատվել, ՀՀ նախկին նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի ժամանակ առողջ, հաճախ առանձին ու անպաշտոն, երկխոսություն էր պահպանվում երկու պետությունների միջեւ։ Երբեմն, փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող այլ նյութերի շարքում, անպաշտոն կերպով քննարկվում էր նաեւ ցեղասպանության հարցը։ Հայաստանը Թուրքիայի դիրքորոշումը խաղաղության գործընթացի համար հակաարդյունավետ էր համարում, իսկ Թուրքիան Լեռնային Ղարաբաղի հարցում Հայաստանի բռնած դիրքը համարում էր ծավալապաշտական ու կասկածելի։ Այնուամենայնիվ, երկու երկրները շարունակական երկխոսություն պահպանեցին մի շարք հարցերի շուրջ։ Այդ երկխոսությունը, թեեւ ավելի ձեւականորեն, կարծես թե այսօր եւս շարունակվում է։ Քոչարյանի վարչակազմը կարծես հավատում է, որ կարող է հասնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման` շարունակելով ձգտել ցեղասպանության միջազգային ճանաչման։ Տարածաշրջանում ռազմավարական շահերի ու ծրագրերի աճին զուգընթաց` հայ֊թուրքական հարաբերությունները նոր որակ են ձեռք բերել։ Տարածաշրջանի որոշ աշխարհաքաղաքագետներ Հայաստանի ու Թուրքիայի միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը եւ սահմանի` ներառյալ հողային ու երկաթուղային կապի բացումը՝ համարում են իրենց սեփական շահերի դեմ ուղղված սպառնալիք։ Ցեղասպանության ճանաչումը մի խաղաթուղթ էր, որ ոմանք փոձում էին գործածել, որպեսզի հայ֊թուրքական հարաբերությունները չնորմալանան։ Թվում է, որ Ցեղասպանության ճանաչման կողմ եւ դեմ պայքարի մեջ երկու կողմերն էլ կրկնում են անցյալի տրամաբանությունը` այն արդարացնելու համար։ Արատավոր այս շրջանակը պետք է կոտրվի։ Դրա համար պահանջվում է անցյալի վերապատկերում եւ ներկայի վերախորհում։ Նշաններ կան, որ դա արդեն տեղի է ունենում։ Բայց եւ այնպես, մենք պետք է որոշենք ինքներս լուծել այդ խնդիրը, քանի դեռ նորմալացման այս նոր հնարավորությունը չի անհետացել։ Կցանկանայի սկսել ներածական մի դիտողությամբ։ Կինս, որ սերում է Մարաշից վերապրած ընտանիքից, դեմ էր այս քննարկումներին իմ մասնակցությանը։ Նրա ընդդիմությունը սակայն միեւնույն պատճառները չուներ, ինչ ունեն համայնքում ոմանք։ Պատճառն այն է, որ նա չի կարողանում ներել եւ մոռանալ, թե ինչպես ֆրանսիական զորքերը 1921֊ին լքեցին Մարաշը։ Մի գիշեր ֆրանսիացի զինվորներն իրենց ձիերի ոտքերը փաթաթեցին լաթերով, որպեսզի հայ ազգաբնակչությունը չլսի իրենց դուրս գալու ձայնը, եւ լքեցին Մարաշը` հայ ազգաբնակչութանը թողնելով ճակատագրի քմայքին։ Եվ այս ամենն այն բանից հետո, երբ ֆրանսիացիները խրախուսել էին հայերին պայքարել թուրքերի դեմ եւ վերադառնալ Մարաշ։ Թերեւս Ֆրանսիայի եւ մյուս մեծ տերությունների համար ժամանակն է ճանաչելու իրենց իսկ, ինչպես նաեւ երիտթուրքերի պատասխանատվությունը այն ողբերգության մեջ, որը դարձավ հայ ժողովրդի 1878֊1923 թթ. պատմությունը։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունների հիմնախնդիրը զգայականորեն ցավագին, քաղաքականորեն պայթունավտանգ, իսկ մտային առումով փորձաքարային լինելու երկբայելի առանձնահատկությունն ունի։ Նյութն առնչվում է երկու ժողովուրդների հավաքական հիշողության, ինքնության եւ ճակատագրի հետ. ժողովուրդներ, որ ապրել են միմյանց նզովելով, բայց եւ դատապարտված են միասին ապրելու` լինի իրենց հայրենիքներում, թե իբրեւ սփյուռքյան համայնքներ Եվրոպայի ու Ամերիկաների նոր երկրներում՝ միմյանց հետ քաղաքացիություն կիսելով։ «Թուրքերի ու հայերի» միջեւ անհամաձայնության միջուկը, ինչպես ընդունված է կոչել` Ցեղասպանությունն է։ Ի՞նչ է սակայն ցեղասպանության ներկայացրած պրոբլեմը։ Ի՞նչն է պատճառը, որ կան մարդիկ, ովքեր չեն ընդունում, որ սա ցեղասպանություն էր։ Պատմության մի դեպքի հաշվառմա՞ն հարց է։ Օսմանյան կառավարության եւ/կամ հայ ղեկավարների քաղաքականության ու գործողությունների բնույթի՞ հարց։ Զոհերի թվի/քանակի՞ հարց է արդյոք։ Դիտավորությա՞ն հարց։ Դա պատահածի բնութագրմա՞ն հարց է, թե՞ մենք ինչ անուն ենք տալիս դրան։ Արխիվային, պատմական կամ տրամաբանական վկայությունները որեւէ տարբերություն կանե՞ն այս իրադարձություններին մեր կողմից տրված անվանման վրա։ Ի՞նչ է պետք, որ «դժբախտ իրադարձություններ», «քաղաքացիական պատերազմ», «տեղահանություններ ու կոտորածներ», «ողբերգություն» պիտակները փոխարինվեն «Ցեղասպանություն» բառով։ Եթե Օսմանյան քաղաքականության ցեղասպանական բնույթի վերաբերյալ համաձայնություն գոյություն ունենար, որեւէ նշանակություն կունենա՞ր, եթե գտնեինք այդ քաղաքականությունն արդարացնող պատճառ։ Եվ եթե այդ քաղաքականությունն արդարացվելիք համարվեր, նման արդարացումն այն կդարձնե՞ր արդյոք նվազ ցեղասպանություն։ Այլ կերպ ասած, արդյո՞ք մենք գործ ունենք գիտական կամ տերմինաբանական մի խնդրի հետ, որ կարող է լուծվել հետեւողական եւ նույնիսկ միացյալ գիտական ու մտավորական ջանքերով։ Եվ եթե խնդիրը դա է, ապա ինչո՞ւ այն մինչեւ հիմա լուծված չէ։ Իրական խնդիրը, ես կարծում եմ, այն է, որ նյութի քննարկումը եղել է փոխադարձորեն անըմբռնելի։ Մենք գործ ունենք ոչ թե պատմության հանդեպ սոսկ հակադիր տեսակետների հետ, այլ երկու պատմությունների հետ։ Կարծես երկու տարբեր եւ անառնչակից ժողովուրդների ուղիները խաչաձեւվել են 1915֊ին, եւ յուրաքանչյուրը կատարել է իր բնույթով թելադրված նախասահմանված ու անխուսափ դերը։ Յուրաքանչյուրը գործածում է զոհի եւ զոհականացնողի նախատիպը։ Ինձ թվում է, որ մենք պետք է սկսենք պատմության կամ պատմությունների գաղափարաբանական հիմունքների այսօրվա ընկալումները վերանայելուց։ Պատմություների, պարսավանքների ու ողբերի մեջ մենք կորցնում ենք խիստ պատմական իրադարձության պատճառի կամ պատճառների մասին խոսելու ունակությունը։ Գերիշխող տեսակետը, որ կատարվածը ներկայացնում է իբրեւ երկու ազգայնականությունների բախում, չափազանց շատ բան ի վերուստ շնորհված է համարում եւ անտեսում է զանազան այն դերերը, որ Օսմանյան Կայսրության մեջ կատարել են հայերը` իբրեւ դրա քաղաքական համակարգի ու քաղաքական ուղեծրի անբաժան մասը։ Կարո՞ղ ենք արդյոք վերապատկերել այդ ժամանակաշրջանի պատմությունը` ցեղասպանության հետեւանքով առաջացած անդունդը վերապատկերելու փոխարեն։ Ըստ իս, «Հայկական հարցը» երկու կողմ ունի. էթնիկ եւ քաղաքական։ Էթնիկ կողմը չի կարող ընկալվել` առանց հաշվի առնելու երեք, եւ ոչ թե միայն երկու միավորների` Օսմանյան/թուրքական պետության ու նրա երիտթուրք ղեկավարների, հայերի եւ մեծ տերությունների միջեւ խրթին հարաբերությունները։ Օսմանյան Կայսրությունը` հայերի համար դժնի այդ պետությունը, մեծ տերությունների իմպերիալիզմի զոհն էր։ Հայերն Օսմանյան պետության զոհն էին, սակայն իրենց փրկությունը որոնում էին մեծ տերությունների միջամտության մեջ։ Մեծ տերությունները` նոր քաղաքակրթութան եւ առաջադիմության ու ռացիոնալիզմի կրողները, մասնատում էին Օսմանյան Կայսրությունը։ Քաղաքական բնույթը գալիս է հիմնականում ազատագրական այն ծրագրի հետ, որ հայկական կուսակցությունները, երբեմն, հետապնդում էին ֆիդայական մարտավարությամբ։ Հայկական կուսակցությունները կազմում էին միակ ժողովրդականություն ունեցող այն ուժը, որը դեռեւս հավատում էր եւ ջանում հասնել խորհրդարանի ստեղծման ու ազատական քաղաքական ծրագրի։ Այս իմաստով, հայերը կազմում էին Օսմանյան քաղաքական սպեկտրումի ձախակողմյան թեւը։ 1911֊ին հայերը Օսմանյան Թուրքիայի վերջին տարրն էին, որը համառում էր ազատական ժողովրդավարության հարցում` պահանջելով մի խորհրդարան, որը լիներ ներկայացուցչական եւ հավատարիմ հողային ռեֆորմներին։ Հայկական բարեփոխումների շարժումը Օսմանյան Կայսրությունում միակն էր, որ շոշափում էր պետության սոցիալական ու տնտեսական, ինչպես նաեւ քաղաքական ինքնությունը։ Երիտթուրքերի համար հայերի ծրագիրը թույլ պետության ուղեցույցն էր։ Թուրք վերնախավի համար խնդիրը ուժեղ պետության գոյատեւումն ապահովելու մեջ էր. բարեփոխումների՞ միջոցով, թե՞ այնպիսի մի պետություն վերաստեղծելու միջոցով, որը կկարողանար դիմակայել մեծ տերություններին։ Հայերի համար խնդիրն այն էր, թե ինչպես հասնել բարեփոխումների. ապստամբությա՞ն, խորհրդարանական ժողովրդավարությա՞ն, մեծ տերությունների միջամտությա՞ն միջոցով, թե՞ այդ երեքի միասնությամբ։ Երկու տեսակետները միմյանց բախվեցին, երբ երիտթուրքերը պետության գոյատեւումը տեսան ավելի շուտ դրա թյուրքականության, քան բազմազգայնության մեջ, եւ ուժեղ լինելը հավասարեցրին ամենազոր կառավարության հետ։ Երիտթուրքերի համար հայերը եւ նրանց հետապնդած ազատականությունը կազմում էին Օսմանյան Կայսրության մեջ առկա բոլոր սխալների հիմքը, մի վարակ, որը պետք էր արմատախիլ անել։ Մեծ տերությունների, ինչպես նաեւ երիտթուրքերի մտածողության զարգացման ազգայնականության դերը եւ ցեղասպանության մեջ դրանց մեծ պատասխանատվությունը դեռեւս կարոտ են հարկ եղած գնահատականի։ Անկախ դրանից սակայն, Ցեղասպանությունն իբրեւ բռնարարքի ծայրահեղ ձեւ՝ սոսկ հայկական խնդիր չէ. այն նույնքան էլ թուրքական պատմության պրոբլեմն է։ Այն նաեւ մեծ տերությունների եւ դրանց այսօրվա իրավահաջորդ պետությունների պրոբլեմն է։ Ցեղասպանության ճանաչման համար պայքարը եւ Թուրքիայի հակազդեցությունը մի շարք առումներով արտացոլել են Օսմանյան Կայսրության վերջին շրջանում թուրք֊հայկական հարաբերությունների մեջ առկա վատագույն հատկանիշները։ Հայկական կողմից մոտեցումը եղել է կոպիտ ու առանց խտրականության։ Այդ մոտեցմամբ հանցագործ գործունեության մաս կազմելու մեջ մեղադրվում էին բոլոր թուրքերը` անցյալ թե ներկա։ Այն համայն հայության պայքարն էր համայն աշխարհի թուրքերի դեմ կամ թվում էր այդպիսին։ Ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը դարձավ Սփյուռքի ինքնության կարեւոր մասը։ Այն նաեւ կազմակերպող սկզբունք է։ Թուրք պետության իրավականությունը հարցականի տակ դրվեց։ Ի վերջո, Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը ոմանք սկսեցին պահանջել իբրեւ կորցրած տարածքների վերադարձման առաջին քայլ եւ իրավական հիմք։ 1973֊1983 թթ. պայքարն արյունոտ բնույթ ստացավ` ուղղված թուրք դիվանագետների ու հաստատությունների դեմ։ Այնուհետեւ ցեղասպանության ճանաչման ուղղությամբ պայքարն սկսեց որոնել արեւ-մտյան պետությունների օժանդակությունը` իբրեւ թուրքական պետության դեմ ճնշման միջոց։ Իր պատմության ամենավաղ շրջանում Թուրքիայի Հանրապետությունը որդեգրեց Ցեղասպանության ժխտման քաղաքականությունը։ Նկատի ունենալով պետականորեն պարտադրված անգիտությունը` միակ ձեւը, որով որեւէ թուրք կարող էր դիմակայել այնպիսի մի հանցագործության մեջ իր հասցեին հնչող մեղադրանքները, որի մասին ինքը քիչ բան գիտեր կամ չգիտեր բոլորովին, այդ հանցագործությունը ժխտելն էր։ Որեւէ թուրքի կողմից ճանաչումը կհամարվեր թուրքական ինքնության կամ թուրք ազգի դեմ դավաճանություն։ Թուրքիան, սակայն, դրանից էլ այն կողմ անցավ։ Պաշտոնական թուրք պատմաբաններն սկսեցին հարցականի տակ դնել պատմության մեջ հայ ժողովրդի կամ հայկական պետության գոյությունն իսկ` վրդովվելով ճնշումներ բանեցնելու համար այլ երկրներին կատարվող դիմումներից։ Այստեղից արդեն միայն մի քայլ էր մնում ցեղասպանության ճանաչման պայքարը ազգային անվտանգության ու տարածքային ամբողջականության դեմ ուղղված սպառնալիք համարելու համար։ Սա էլ, իր հերթին, սնեց «առողջ մտասեւեռումը», որ առկա է Սեւրի պայմանագրի նկատմամբ, ինչը եւ լուսաբանում է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը եւ արդարացնում «ուժեղ պետության» պահպանումը։ Որոշ առումով, հարցը փակուղի է մտել, քանի որ երկու կողմերում էլ այնպիսի մարդիկ կան, որոնք կարծես պրոբլեմին ավելի մեծ արժեք են տալիս, քան նրա լուծմանը։ Խիստ նշանակալի է այն հանգամանքը, որ Հայաստանի անկախությունից ի վեր, ընթացիկ պատմության մեջ առաջին անգամ, մենք սկսեցինք ցեղասպանության հարցի մասին խոսել հայկական ու թուրքական պետական հարաբերությունների համատեքստում, այլ ոչ թե հայ֊թուրքական հարաբերությունների մասին` ցեղասպանության ու դրա ճանաչման համատեքստում։ Հայկական քարոզչության մեջ անկախությունը եւ ցեղասպանության հարցի առանցքայնությունը (հիմնականում Սփյուռքում, սակայն նաեւ Հայաստանի որոշ ուժերի համար) միմյանց բախվեցին անկախ Հայաստանի սկզբնավորումից ի վեր։ Հակակոմունիզմից հակաթյուրքականության անցնելու հետեւանքներից մեկն այն էր, որ Սփյուռքի մի զգալի հատված մտահոգության պահեր ապրեց, իսկ ոմանք նույնիսկ հակառակ էին ԽՍՀՄ֊ից դուրս գալու եւ Հայաստանն անկախ պետություն դարձնելու Խորհրդային Հայաստանի քաղաքացիների որոշմանը։ Իբրեւ փաստարկ ասվում էր, որ Հայաստանը չի կարող ինքն իրեն պաշտպանել չբարեփոխված Թուրքիայից, որը հաստատ կհարձակվի անկախ Հայաստանի վրա եւ կսպանի մնացած հայությանը։ Այդպես նաեւ հակաանկախական, այսինքն` մոսկվայամետ ուժերն էին փորձում շեղել անկախության շարժումը` կենդանացնելով նոր ցեղասպանությունների եւ պանթյուրքիզմի ուրվականը։ Միեւնույն ժամանակ, Հայոց Համազգային Շարժման ղեկավարությունը, որը սատարում էր անկախությունը, հանգեց այն եզրակացության, որ անկախ Հայաստան կարող է գոյություն ունենալ, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարող են եւ պետք է նորմալացվեն, եւ որ ոչ Ցեղասպանությունը եւ ոչ էլ դրա ճանաչումը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հիմքը չպետք է կազմեն։ 1991 թ. սեպտեմբերին Հայաստանը համաժողովրդական հանրաքվեում բացարձակ մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ անկախության։ Բավական տարօրինակ կերպով, հետանկախության շրջանում Թուրքիան եղավ թուրք֊հայկական հարաբերությունների հարցում ցեղասպանության նյութի արծարծողը։ Թուրք պաշտոնյաները դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը կապեցին այն պահանջին, որ Հայաստանը պաշտոնապես հրաժարվի ցեղասպանությունից կամ դրա ճանաչման հարցում որեւէ տեսակի պայքարից եւ ամեն կերպ ջանա, որ Սփյուռքը եւս այդ կերպ վարվի։ Ամեն դեպքում, երբ 1992 թ.֊ին Թուրքիայի, առաջին եւ առայժմ միակ, պաշտոնական պատվիրակությունը ժամանեց Երեւան, Թուրքիան վերացրեց իր նախապայմանը։ Դրա գործնական արդյունքը եղավ «Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման արձանագրության» ստեղծման շուրջ բանակցություններ սկսելու համաձայնությունը։ Բանակցություններն սկսվեցին աշնանը եւ շարունակվեցին ձմռանը։ 1993֊ի ապրիլին, հայկական ուժերի կողմից Քելբաջարի գրավումից հետո, այդ բանակցությունները կանգ առան։ Այդուհետեւ Թուրքիան սկսեց խառն ազդանշաններ ուղարկել։ Մի կողմից նա լիակատար աջակցություն էր ցուցաբերում Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ բանակցություններում Ադրբեջանի գրաված կոշտ դիրքորոշմանը` հիմնականում էթնիկ ազգակցության հիման վրա, մինչեւ այն աստիճան, որ Հայաստանի հանդեպ նրա քաղաքականությունը դարձավ Ադրբեջանի քաղաքականության գերին։ Մյուս կողմից, 1992֊1993 թթ. աղետալի ձմռանը Եվրամիության նվիրատված ցորենն իր տարածքով Հայաստան տեղափոխելու Թուրքիայի թույլատրությունը՝ մատնանշում էր իբրեւ հարեւաններ նորմալ ապրելու նրա ցանկությունը։ Թեեւ երկու պետությունների միջեւ դեռեւս դիվանագիտական հարաբերություններ չէին հաստատվել, ՀՀ նախկին նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի ժամանակ առողջ, հաճախ առանձին ու անպաշտոն, երկխոսություն էր պահպանվում երկու պետությունների միջեւ։ Երբեմն, փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող այլ նյութերի շարքում, անպաշտոն կերպով քննարկվում էր նաեւ ցեղասպանության հարցը։ Հայաստանը Թուրքիայի դիրքորոշումը խաղաղության գործընթացի համար հակաարդյունավետ էր համարում, իսկ Թուրքիան Լեռնային Ղարաբաղի հարցում Հայաստանի բռնած դիրքը համարում էր ծավալապաշտական ու կասկածելի։ Այնուամենայնիվ, երկու երկրները շարունակական երկխոսություն պահպանեցին մի շարք հարցերի շուրջ։ Այդ երկխոսությունը, թեեւ ավելի ձեւականորեն, կարծես թե այսօր եւս շարունակվում է։ Քոչարյանի վարչակազմը կարծես հավատում է, որ կարող է հասնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման` շարունակելով ձգտել ցեղասպանության միջազգային ճանաչման։ Տարածաշրջանում ռազմավարական շահերի ու ծրագրերի աճին զուգընթաց` հայ֊թուրքական հարաբերությունները նոր որակ են ձեռք բերել։ Տարածաշրջանի որոշ աշխարհաքաղաքագետներ Հայաստանի ու Թուրքիայի միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը եւ սահմանի` ներառյալ հողային ու երկաթուղային կապի բացումը՝ համարում են իրենց սեփական շահերի դեմ ուղղված սպառնալիք։ Ցեղասպանության ճանաչումը մի խաղաթուղթ էր, որ ոմանք փոձում էին գործածել, որպեսզի հայ֊թուրքական հարաբերությունները չնորմալանան։ Թվում է, որ Ցեղասպանության ճանաչման կողմ եւ դեմ պայքարի մեջ երկու կողմերն էլ կրկնում են անցյալի տրամաբանությունը` այն արդարացնելու համար։ Արատավոր այս շրջանակը պետք է կոտրվի։ Դրա համար պահանջվում է անցյալի վերապատկերում եւ ներկայի վերախորհում։ Նշաններ կան, որ դա արդեն տեղի է ունենում։ Բայց եւ այնպես, մենք պետք է որոշենք ինքներս լուծել այդ խնդիրը, քանի դեռ նորմալացման այս նոր հնարավորությունը չի անհետացել։