Շատերը կարող են զարմանալ, որ Ավստրիայի ծխելու դեմ պայքարի ընկերակցությունը մեղավոր է ճանաչվել վերոնշյալ գովազդ-հայտարարությունը տարածելու համար։ Մեզանում քրեական գործ կարելի է թեթեւ սրտով հարուցել նաեւ այն բանի համար, երբ ինչ-որ մեկին ինչ-որ մեկը (պահանջվում է, որ լրագրող լինի – Ռ.Մ.) «չուգուն» է անվանել… Սակայն մենք Ֆրանսիա չենք, որ մեր օրաթերթի հռչակագիրը գրանցվեր նախեւառաջ երկրի գլխավոր դատախազի գրասենյակում։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ էլ չենք, որտեղ ինչ-որ մեկի հեղինակությունը պաշտպանելու սահմանադրական իրավունքը զրպարտության մասին քրեական գործերում առավելություն տար եւ որովհետեւ ԱՄՆ-ում գերակա է հասարակությանը տարբեր կարծիքներին ծանոթացնելու հասարակության իրավունքը։
Մենք հաստատ Շվեդիա էլ չենք, որպեսզի բացառենք պատասխանի իրավունքը։ Ավելին՝ գոնե գործում է թերթերում պատասխաններ տպագրելու լրատվամիջոցի կամավորության սկզբունքը։ Աշխարհում, ինչպես «մեզ մոտ», լրատվամիջոցների գործունեությունը կարգավորող օրենքներ են մշակվում, վերամշակվում։ Աշխարհում, ինչպես մեզ մոտ, շարունակվում են վեճերն այն հրապարակումների շուրջ, որոնց բնույթը կամ որակումները դեռ չեն ճշտված. դրանք զրպարտչակա՞ն են, հերյուրանքայի՞ն են թե՞ հերյուրանք են, ուղղակի՞ վտանգավոր են, անուղղակի՞, կե՞ղծ են թե՞ ոչ, «անպարկե՞շտ» են թե՞ «անպատշաճ»… Ընդսմին տարբեր երկրների մամուլի ազատությունը չսահմանափակող օրենքները դետալ-դետալ այս որակումներից յուրաքանչյուրի համար իր սրբագրումներն է անում այնքանով, որ այն չխանգարի կարծիքների արտահայտման ազատության իրավունքի ազատությանը։ Մեզանում ցանկացած հրապարակման համար գործում է «զրպարտություն է», «հերյուրանքներով լի» եւ որ ամենազգլխիչն է՝ «պատվիրված» է բնութագրումները։ Կամ առարկությունները։ Նորից եմ կրկնում, հաճախ չեն կարեւորվում հրապարակման բուն նյութի հասարակական հնչեղությունն ու փաստարկները։
Այնուհանդերձ, քանի որ բազմիցս է հնչում «զրպարտություն է» որակումը, տեսնենք, թե ինչպես են կարգավորվում այսպիսի հարցերը մեր գործընկերների համար աշխարհում։ ԱՄՆ-ում, որտեղ մամուլի գործունեությունը կարգավորվում է առանձին դաշնային օրենքներով, կա «Զրպարտության մասին օրենք», որտեղ, ի դեպ, սահմանված են զրպարտչական «գործողությունների» տարատեսակները։ Առավել հայտնի «Նյու Յորք թայմսն ընդդեմ Սալիվանի» քրեական գործի դատաքննությունից հետո սահմանվեցին մի քանի կանոններ, ըստ որոնց, «զրպարտությանը վերաբերող որոշումները չպետք է սահմանափակեին խոսքի ազատությունը հասարակական հնչեղություն ունեցող հարցերը քննարկելիս»։
Շատ հետաքրքիր էր լրատվամիջոցներ-հասարակական գործիչներ դատական պրակտիկայում նաեւ «հասարակական գործիչներին» առնչվող գործերում «հասարակական գործիչ» բառակապակցության բացատրությունը կամ՝ սահմանումը (հայ իրականության մեջ այդ սահմանման հստակեցումը կկրճատեր երեւի, այսպես կոչված, հասարակական գործիչների հայցապահանջներն ընդդեմ լրատվամիջոցների կամ լրագրողների – Ռ.Մ.)։ Ըստ ամերիկյան Գերագույն դատարանի, նրանք «անձինք են, ովքեր զբաղեցնում են ազդեցիկ պաշտոն, որը հնարավորություն է տալիս ազդեցություն ունենալ հասարակական կյանքի շատ կողմերի վրա»։ Ընդհանրապես, չեն արդարացվում այն դատական գործերը, որոնց ժամանակ պատասխանողը, տվյալ դեպքում՝ լրատվամիջոցը, երկար ժամանակ ստիպված է լինում կտրվել իր հիմնական լրագրողական գործունեությունից. «Այդ բոլոր պատճառներով մամուլն իբրեւ պատասխանող կողմ անխուսափելիորեն ֆինանսապես պարտվող է լինում, թեկուզեւ հաղթի դատարանում»։ Ավստրիայի յուրաքանչյուր նահանգ եւ տարածաշրջան ունի զրպարտության մասին սեփական օրենքները։ Սակայն այն փաստը, որ հրապարակումը կեղծիք է պարունակում, բավարար չէ, որ այն դիտվի որպես զրպարտություն, համարվի զրպարտչական։
Կարդացեք նաև
Զրպարտությունը հանցագործություն է, որն ավարտվում է տուգանքով կամ երկու տարվա բանտարկությամբ։ Այնուհանդերձ, գնահատման սկզբունքը մեկն է. «Արդյոք հրապարակման հայտնի կամ ենթադրվող իմաստը համապատասխանո՞ւմ է զրպարտություն որակմանը»։ Հետաքրքիր հաշվարկ այս առումով գոյություն ունի. «այլ պայմաններում ամերիկացիներից ավելի քիչ դատարան դիմող ավստրալացիները զրպարտության հարցերով ավելի շատ են գործեր հարուցում»։ Ավստրալացիների բախտը գուցե ինչ-որ տեղ բերել է. օրենսդրությունը պատասխանի կամ հերքման իրավունք չի նախատեսում (մեզանում չի տարբերվում «պատասխանի իրավունք» եւ «հերքման իրավունք» բառակապակցություններն ընդհանրապես – Ռ.Մ.)։ Այնուամենայնիվ, լրագրողների եւ լրատվամիջոցի սեփականություն հանդիսացող տեղեկատվական աղբյուրի հետեւում նախեւառաջ լրատվամիջոցի նկատմամբ ցուցաբերված վստահությունն է, չմոռանանք, որ, չգիտես ինչու, փորձում են… տիրանալ։ 1989-ին ավստրալացի լրագրող Տոնի Բարասի նկատմամբ յոթ օրվա կալանք ընտրվեց այն բանի համար, որ նա հրաժարվել էր դատարանին հայտնել այն մարդու անունը, ով հարկայինից նրան էր ուղարկել գրառումներ, որոնք վերաբերվել էին հասարակական հայտնի մի գործչի։
«Մեր կողմից» չէ Ավստրիայի քրեական օրենսդրությունը, մասնավորապես՝ 111 հոդվածը, համաձայն որի, «տուժողը քրեական դատարանի միջոցով բարոյական վնասի փոխհատուցում կարող է պահանջել»։ Տուգանքը, սակայն, մեր մեջ ասած՝ կարող է հասնել մինչեւ… մեկ միլիոն մարկի։ Բայց հանգստացեք. ավստրիացի լրագրողը զրպարտության մեջ կարող է չմեղադրվել, եթե կարողանա ապացուցել երկու բան. գործել է մասնագիտորեն եւ որ հրապարակումն էլ հասարակական մեծ շահեր է հետապնդել…
Ասպետական Գերմանիան ԶԼՄ-ների համար արտոնություններ սահմանելիս ազատել է, օրինակ, ԶԼՄ-ներին դատարանում վկայություն տալու իրավունքից (ասել է թե՝ լրատվամիջոցին փրկել բարոյական խոշտանգումից – Ռ.Մ.)։ Այնտեղ եւս գործում են մամուլի մասին դաշնային-երկրամասային օրենքները, իսկ գործարարների հեղինակությունը պաշտպանվում է «Ընդդեմ անազնիվ մրցակցության» օրենքով։ Մամուլի միջոցն ազատվում է պատասխանատվությունից, եթե դատաքննության ընթացքում նույնիսկ ապացուցվի, թե հրապարակվածը կեղծ է, սակայն ԶԼՄ-ն առանձնակի դիտավորություն չի ունեցել այն տպագրելիս։ Կա հանրահայտ մի պատմություն եւս. «Շպիգել» ամսագիրը հրապարակել էր դատավորին նվիրված մի հոդված։ Դատավորը չպատժվեց իր մի արտահայտության համար, քանի որ իր հասցեին ասվածը գնահատել էր սեփական հեղինակությունը պաշտպանող միջոց։ Դատավորն ասել էր. «Շպիգելը» քաղաքական ասպարեզում նույնն է, ինչ պոռնոգրաֆիան բարոյականության ասպարեզում»։
Ավելի արտառոց է Մեծ Բրիտանիան։ Անվան բացակայությունը ԶԼՄ-ին չի փրկում քրեական պատասխանատվությունից, որովհետեւ հանկարծ մի քանի ընթերցողներ կարող են գլխի ընկնել «թե ո՞ւմ է ուղղված հրապարակումը» եւ սակայն քրեական հետապնդում սկսելու համար կպահանջվի բարձր դատարանի դատավորի թույլտվությունը։ Մեզանում կարող է իրավաբանը թույլ տալ այսպիսի մի արտահայտություն. մի-երկու լրագրողի թե ձերբակալեն՝ մյուսները կխրատվեն, սակայն ի հեճուկս արհեստավարժ լրագրողատյացների, բարձր դատարանի դատավորը գործ հարուցելու բավարար հիմքեր պիտի ունենա։ Ավելի կոռեկտ է Իռլանդիայի օրենսդրությունը. լրագրողը պարտավոր չէ ապացուցել իր մեղադրանքների ճշմարտացիությունը. «բավական է եւ այն, որ նա իր հայտարարությունները բարեխղճորեն համարել է ճիշտ եւ դրանք արել է ի շահ հասարակության»։
«ԶԼՄ. օրենքներ եւ պրակտիկա»
Պատրաստեց
ՌՈՒԶԱՆ ՄԻՆԱՍՅԱՆԸ
