Անհատի պաշտամունքի տարիներին առաջինը զոհասեղանին դրվեցին նրանք, ովքեր ասացին «ո՛չ» կոմունիզմ ոռնացող ամբոխին։ Ահա մի պատառիկ Լեռ Կամսարի դատաքննությունից, որը տեղի է ունեցել 1931 թվականին։
Լ. Կ. – Դատարանում մեղադրյալին բեմ հանելիս հարցնում են սովորաբար. «Դատարանի կազմի դեմ առարկություն ունե՞ս»։ Գեղեցիկ սովորություն է սա, որը սակայն չկիրառվեց իմ այնքան դատավարության նմանվող զտման ժամանակ։ Այս սովորությունը կիրառվում է բոլոր ժամանակների օրենքներում, այն պատճառով, որովհետեւ Քրիստոսի ծննդյան թվականից այս կողմը ընդունված չէ առհասարակ, որ իր աչքի մեջ գերան ունեցող դատավորն ուրիշի աչքից շյուղ հանելու իրավունք ունենա։
1-ին գրող – Դու չարախինդ երգիծաբան ես. մեր կուսակցության գործած սխալները ոչ թե ցավ են պատճառում քեզ, այլ ուրախացնում են, եթե քո տոնը չփոխես, այլեւս չես կարող մեր գրողների միության անդամը լինել եւ կզրկվես աշխատանքից։
Լ. Կ. – Նախեւառաջ երգիծաբանը ծեփագործ չէ, որ ձեր կեղտոտ պատերը ճերմակացնի, երկրորդ՝ ձեր կուսակցության գործած սխալները այնքան շատ են, որ եթե յուրաքանչյուրի վրա ցավեի, պիտի հիվանդանոցում պառկած լինեի, որովհետեւ այսքան ցավի ոչ մի օրգանիզմ չի դիմանա։ Երրորդ՝ ես սաստիկ պիտի ցավ չզգայի, եթե դուք մարդկանց բարիք գործելու ասպարեզում սխալվեիք։ Օրինակի համար, եթե ժողովրդին ազատություն տալ աշխատեիք։ Իսկ դուք կապել, կաշկանդել եք մարդկանց ձեռքն ու ոտքը, նաեւ լեզուն։ Ցավել ձեր սխալների վրա՝ նշանակում է ցուցմունք տալ ձեզ կապելու նաեւ մարդու այն միակ անդամը, որ պատահաբար վրիպել է ձեր ուշադրությունից…
Կարդացեք նաև
1-ին քննադատ – Դու խփում ես ոչ թե մեզ առողջացնելու, մեր թերությունները վերացնելու, այլ մեզ մեռցնելու համար։ Մենք էլ մեզ քննադատում ենք, բայց ոչ քեզ նման ոխերիմ։
Լ. Կ. – Դուք խփում եք չարիքի գլխարկին, իսկ ես՝ գլխին։ Ձեր թռցրած գլխարկի տեղ չարիքը մի նոր ավելի դիմացկունը կառնի կդնի ու կսկսի նույն չարիքը գործել, իսկ անգլուխ չարիքը այդ չի անի։ Գալով այն մեղադրանքին, որ ես չարիքի գլխին խփելով խփում եմ նաեւ ձեզ՝ նշանակում է դուք ինքներդ ամբողջովին չարիք եք եւ մեռնելու արժանի…
2-րդ գրող – Ձեր գրվածքներում առկա է դաշնակցական իդեոլոգիան… Դա վկայում է այն փաստը, որ նրանց իշխանության ժամանակ մամուլը ողողված էր ձեր ֆելիետոններով։
Լ. Կ. – Ես որ դաշնակցական թերթերում գրում էի՝ դաշնակ չէի, հիմա էլ որ ձեր թերթումն եմ գրում՝ բոլշեւիկ չեմ. ես կանգնած եմ բոլոր քաղաքական կուսակցություններից հավասար հեռավորության վրա։ Ձեր թերությունները կծաղրեմ այն թափով, ինչ դաշնակցականներին էի ծաղրում իրենց թերթերում։ Ես այսպիսին եմ, կուզեք, կմնամ ձեզ մոտ կաշխատեմ՝ չեք ուզի, կվերադառնամ այնտեղ, որտեղից եկել եմ։
1-ին գրող – Իսկ դուք ինչո՞ւ վերադարձաք Թավրիզից, ուր փախել էիք 21 թ., նամանավանդ որ արժանացել էիք դաշնակցականների ջերմ ընդունելությանը։
Լ. Կ. – Ա՜խ, Պարսկաստան… ազատ երկիր, ավանակը բոլ։ Ծո, հիմար, ասա, ինչո՞ւ վերադառնամ զնդան, վերցրու մի երկու ավանակ, դարձիր էշակչի, բեռներ մի տեղից մյուսը փոխադրիր ու որպես հասարակական գործիչ փառք վաստակիր, ի՞նչ գործ ունես սովետական երկրի հետ, ուր քեզ պիտի հեծնեն ու ընկնեն անհաս կոմունիզմի ետեւը։ 1921 թվին, արձագանքելով «Խորհրդային Հայաստանի» կոչին, իմ ոտքով Թավրիզից Հայաստան եկա, համաձայնվեցինք ժամանակի ղեկավարության հետ եւ աշխատակցության անցա։ Եթե ղեկավարությունն այն է, որ ասեր ինձ, թե տասը տարի հետո բարիկադի վրա պիտի բարձրանաս՝ ես եկած ճամփով ետ կերթայի։ Ես ինչ բարիկադի մարդ եմ։ Ո՞ւմ դեմ կռվեմ, կամ կռվելիս եթե հանկարծ հաղթեցի՝ ինձ հարկավոր է երկու սենյակ, մի կուխնի եւ 40 մետր պարտեզ, որ արդեն քաղխորհուրդը խոստացել է տալ ինձ առանց կռվի։ Սրանից դուրս, եթե մի օր վիճակվեր ինձ հաջող պարել Հերովդեսի առաջ եւ նա ասեր՝ «խնդրիր, ինչ որ կուզեսը»՝ ինչիս է պետք «Հովհաննես Մկրտչի գլուխը այս սկուտեղի վրա»։ Ես կուզեմ իմ գլուխն իմ ուսերի վրա։ Մի գլուխ, որով ինչ ուզեմ՝ այն մտածեմ, ինչ ցանկանամ՝ այն դավանեմ։ Ահա իմ ողջ «իմպերիալիզմը»։ Մի իմպերիալիզմ, որի համար իսպառ ավելորդ է սուրը հանել պատյանից։ Ինչքան էլ անհավասար բաժանվի, ամեն մարդու երկու սենյակ, մի կուխնի եւ մի գլուխ միշտ կհասնի- կարծում եմ։
1-ին գրող – Շատ լավ։ Այժմ երկրորդ հարցը։ Դուք ինչո՞ւ այսպես սաստիկ ատում եք կառավարությանը, ինչո՞վ է վատ հավասարության սկզբունքը։
Լ. Կ. – Ոչ միայն «հավասարությունը», այլեւ բոլոր սկզբունքներն էլ լավն են, եթե մարդը դավանում է իր ազատ կամքով եւ ոչ բռնությամբ։ Ինչպե՞ս կարող է բռնի հավասարությունը ցանկալի լինել։
1-ին քննադատ – Որպես երգիծաբան գրող ի՞նչ կարծիք ունեք ձեր մասին։
Լ. Կ. – Շատ մեծ կարծիք։ Ինձ ոմանք համարում են Պարոնյանի աշակերտ՝ բայց ես ինձ համարում եմ ամեն տեսակ դպրոցներ ավարտած մարդ։ Պարոնյանը գրել է «քաղաքավարության վնասների» մասին։ Բավական է, որ մարդիկ «անքաղաքավարի» դառնան՝ նրա դերը կվերջանա։ Իսկ ես գրում եմ այնպիսի «վնասների» մասին, որոնք հավիտենական են ու բնավ չեն վերջանում։ Որով հույս ունեմ, որ իմ գրվածքները կկապեն ինձ հավերժության հետ, եւ, ամոթ է ասել՝ ես մի փոքր… կարող եմ անմահանալ։
1-ին քննադատ – Ողորմելի գրչակ, ո՜ւմ հետ ես ուզում համեմատվել։ Եթե քո գրական ժառանգությունից ընտրենք միայն մի քանի հակադաշնակցական ֆելիետոններ, ապա մնացածը շատ հանգիստ կարելի է գցել կոշկակարի աղբի զամբյուղը…
Լ. Կ. – Փառքդ շատ, Աստված, որ ինձ հանեցիր մաշող կասկածանքից եւ ինձ անարատ գրող դարձրիր… Մինչեւ օրս ես կասկածանքով էի վերաբերվում իմ գրական աշխատություններին՝ հաստատ չիմանալով, դրանք որեւէ արժեք ներկայացնում են, թե՝ ոչ։ Իսկ այսօր, քանի որ Հայաստանի բոլշեւիկյան կառավարությունը այդ վաստակը հայտարարում է արատավոր իր քննադատի բերանով եւ պաշտոնապես նետում է «կոշկակարի աղբի զամբյուղը», ուրեմն այսօր կարող եմ հայտարարել, որ ես շատ մեծ գրող եմ ու իմ գրական վաստակը որպես ոսկե ֆոնդ կմտնի հայ գրականության մեջ։
2-րդ գրող – Ձեր հայացքներով դուք ֆաշիստ եք։
Լ. Կ. – Ես ոչ թե ֆաշիստ եմ, այլ ֆաշիստներից էլ դենն եմ։ Որովհետեւ ֆաշիստները ազգային սոցիալիստներ են, իսկ ես առհասարակ սոցիալիզմ չեմ ընդունում, լինի դա ազգային կամ ոչ ազգային։
2-րդ գրող – Չե՞ք վախենում այդ կարգի հայտարարությունից։
Լ. Կ. – Ես հաստատ համոզված եմ, որ ինձ կգնդակահարեն։ Ինչի՞ց պիտի վախենամ։ Ֆաշիզմից այն կողմ եղողներին խոմ երկո՞ւ անգամ չեն գնդակահարում…
1-ին գրող – Ընկեր Լեռ Կամսար, ձեր կյանքի ընթացքում տեսել եք մի քանի իշխանություններ։ Ապրել եք նույնիսկ թուրքական իշխանության ներքո։ Մի՞թե բոլշեւիկների կառավարությունը այդքան անընդունելի է ձեզ։
Լ. Կ. – Իմ կյանքի ընթացքում տեսել եմ հինգ վարչակարգեր. սուլթանական՝ Թուրքիայում, ցարական՝ Ռուսաստանում, երիտթուրքական՝ Թուրքիայում, դաշնակցական՝ Հայաստանում եւ խորհրդային՝ Հայաստանում։ Հայտնի է, որ համաշխարհային քարտեզի վրա Թուրքիան ամենակեղտոտ կառավարությունն է… … Բայց թուրք կառավարությունը լավ է ձեր կառավարությունից…
Ռեպլիկներ – Ազգի թշնամի՜, ժողովրդի թշնամի։ Պետք է ոչնչացնել նրան։ Վտարե՛լ գրողների միությունից։ Հեռացնե՛լ աշխատանքից։ Քշե՛լ Սիբիր…
Լ. Կ. – Թեկուզ ցմահ տաժանակրության դատապարտեք եւ բեւեռ քշեք, բեւեռային տարածությունն էլ շատ քիչ է արգելելու համար, որ ես իմ նողկանքը չարտահայտեմ բոլշեւիկյան կառավարությանը։ Շատ ափսոս, որ բեւեռով վերջանում է աշխարհի սահմանը։ Ինձ տիեզերքի անհունությունն է պետք, որ անվերջ իմ գարշանքը հայտնեմ այդ կառավարությանը եւ քշվեմ հեռավոր աքսորի… Ես տրանզիտով աշխարհ եկա, տրանզիտով էլ հեռանում եմ աշխարհից, առանց վագոնիս պատուհանը բաց անելու։ Իբրեւ մարդ ապրելու ոչ մի հնարավորություն չկա։ Սովետական ժողովուրդը գրաստ է պարզապես՝ նոխտան վզից կախ, կառավարությունը մեկ էլ տեսար նոխտադ քաշեց քսան տարի տարավ Սիբիրի սառնամանիքներում կապեց քեզ, մեկ էլ քաշեց ետ բերեց ու կապեց քո ընտանիքից բավականին հեռու, որ նայես քո կին ու երեխաներին ու կարոտամաշ լինես… Աստված ինձ ստեղծել է մահկանացու, դրել է սրարշավ գնացք իմ ծնունդի առաջին վայրկյանից եւ ուղիղ գծով դեպի գերեզման է քշում։ Ես կարող էի գնացքի պատուհանից գոռալ իմ ճշմարտությունը, բայց գնացքիս դուռն ու պատուհանը այնպես պինդ է փակել վրաս Սովետական կառավարությունը, որ իմ ոչ մի ձայն չի թափանցի ազատ աշխարհը։ Դատարկ վագոնում որքան ուժ ունեմ բղավում եմ՝ մարդի՜կ, հեռու բոլշեւիկյան կառավարությունից, այդ վարդապետությունը ոճիր է մարդկային բանականության հանդեպ, բոլշեւիզմը հղկում, հարթում է շվեյցարական անուշաբույր ծաղկավետ լեռները՝ դարձնելով այն փոքրիկ Սահարա։ Բոլշեւիզմը մի բռնակալ ժամանակ է, փախե՜ք դրանից…
Իմ ձայնը, սակայն, դիպչում է գնացքի պատուհանին ու ինձ վերադառնում այնպես, ինչպես թե այդ ասողը ես չեմ… Աստվա՜ծ, ա՜յ տնաշեն, առանց քեզ էլ, տեսնում ես բոլշեւիկները մեզ սպանում են, էլ դու ինչո՞ւ ես մեջ ընկել։ Ո՞վ է տեսել մեկին երկու անգամ սպանել։ Ինչո՞ւ ինձ բաց վագոնով գերեզման չես տանում, որ ճանապարհին մի քանի ճշմարտություններ ասեմ մարդկությանը… Բոլշեւիկյան կառավարությունը հեքիաթի այն վիշապն եղավ, որ նստած իմ եւ ժողովրդի մեջտեղ, արգելեց ամեն տեսակի հաղորդակցություն իրար հետ։ Ինձ բեւեռ աքսորեց ու վառեց գրքերս, որ չկարդան, վերադարձիս էլ այնպես խցեց բերանս, որ ծպտուն չհանեմ։
– Ինչո՞ւ։
– Որ չգոռամ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ…
Պատրաստեց ՎԱՆՈՒՀԻ ԹՈՎՄԱՍՅԱՆԸ
