Ինչպես հայտնի է, Ռուսաստանում ֆինանսական ճգնաժամի հիմնական պատճառներից մեկը պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերով կառուցված բուրգի փլուզումն էր։ Բազմաթիվ վերլուծաբաններ գտնում են, որ դա ավելի մեծ դեր է ունեցել ծագած ճգնաժամում, քան պաշտոնական շրջանակներով անընդհատ շեփորվող նավթի գների անկումը միջազգային շուկայում կամ բորսայական սպեկուլյացիաները։ Բավական է ասել, որ ճգնաժամի նախօրյակին Ռուսաստանի պարտքը ՊԿՊ-ով գերազանցել է 50 մլրդ դոլարի համարժեք ռուբլին։ Իսկ քանի որ այդ պարտքը հնարավոր է մարել միայն այդ ծավալը գերազանցող պարտատոմսերի նոր թողարկումով, ինչն այլեւս անհնար է դարձել, բուրգը փլվել է, իսկ կառավարությունը հետաձգել է պարտքի մարումը։ Այդ պարտքը հետագայում հնարավոր է մարել կամ բյուջեի հաշվին, ինչը երկրում կստեղծի նոր սոցիալական կամ քաղաքական ճգնաժամ, կամ արժութային պահուստների հաշվին, որը, սակայն, բավարար չէ։
Հետեւաբար եւ ռուբլու դեվալվացիան անխուսափելի է, եւ որքան էլ տարօրինակ է, բխում է կառավարության ու ԿԲ-ի շահերից։ Այսինքն, եթե ռուբլին երկու անգամ արժեզրկվում է, կառավարությունը երկու անգամ ավելի քիչ արտարժութային միջոցներ կծախսի պարտքը մարելու համար։ Դրանով չեզոքացվում է նաեւ ՊԿՊ-ի բարձր տոկոսադրույքների բացասական ազդեցությունը բյուջեի վրա։
Ի վերջո, միամտություն էր կարծել, որ Ռուսաստանի կենտրոնական բանկը ի վիճակի չէր կանխել (իսկ հնարավոր է՝ նաեւ նպաստել է) ռուբլու այդաստիճան արժեզրկումը։ Որքանով է այսպիսի ճգնաժամը կամ ճգնաժամի այսպիսի սցենարը սպառնում Հայաստանին։ Ցավոք, այն նույնքան ռեալ է, եւ փաստորեն մոտ ապագայի խնդիր է։ Փորձենք վերլուծել ՊԿՊ-երի շուկայի զարգացման ընթացքը ՀՀ-ում։ Ինչպես հայտնի է, ՊԿՊ-երը Հայաստանում թողարկվել են 1995 թ. սեպտեմբերից՝ յուրաքանչյուրը 50 հազ. դրամ անվանական արժեքով։ Դրանք ԿԲ-ի աճուրդներում վաճառվում են իրենց անվանական արժեքից ցածր գնով, սակայն մարվում են անվանական արժեքով։ Տարբերությունն էլ հենց կազմում է գնորդի եկամուտը։
Հատկանշական է, որ սկզբնապես ՊԿՊ-երը չեն դիտարկվել որպես պետական բյուջեի դեֆիցիտի ֆինանսավորման աղբյուր, ինչի մասին է վկայում այն, որ 1995 թ. եւ 1996 թ. հաստատված պետական բյուջեներում այն չի արտացոլվել։ Եվ դա բնական էր, քանի որ նմանատիպ արժեթղթերը միջազգային պրակտիկայում օգտագործվում են բացառապես բյուջեի կատարման ընթացքում առաջացող ժամանակավոր ճեղքվածքը փակելու նպատակով։ Որպեսզի հասկանալի լինի բուրգի կառուցման ընթացքը, դիմենք թվերին։ 1996 թ. ֆինանսների նախարարությունը տեղաբաշխել է 19,5 մլրդ դրամի ՊԿՊ, որից փաստացի մուտքը կազմել է 17,3 մլրդ դրամ։ Միեւնույն ժամանակ մարվել է 8,8 մլրդ դրամի ՊԿՊ, տոկոսների գծով վճարվել է 0,6 մլրդ դրամ։
Կարդացեք նաև
Այսպիսով, զուտ մուտքը (փաստացի մուտքերի եւ կատարված վճարումների տարբերությունը) կազմել է 7,8 մլրդ դրամ։ Ընդ որում, ըստ պաշտոնական բացատրությունների, ՊԿՊ-ի թողարկման նման կտրուկ եւ չնախատեսված աճը պայմանավորված է եղել 1996 թ. ընթացքում բյուջեի դեֆիցիտի ֆինանսավորման համար արտաքին վարկերի շատացմամբ (20 մլրդ դրամի չափով)։ Սակայն ինչպես ժողովրդական առածն է ասում, ախորժակը բացվում է ուտելիս։ 1997 թ. արդեն իսկ տեղաբաշխվել է 37,2 մլրդ դրամ ՊԿՊ, որից փաստացի մուտքը կազմել է 29,9 մլրդ դրամ, մարվել է 23,2 մլրդ դրամ ՊԿՊ, տոկոսների գծով վճարվել է 4,5 մլրդ դրամ, իսկ զուտ մուտքը կազմել է ընդամենը 2,1 մլրդ դրամ։
Ինչպես տեսնում եք, մեկ տարվա ընթացքում ՊԿՊ-երի թողարկումը ավելացել է համարյա երկու անգամ, 7,5 անգամ ավելացել է վճարումները տոկոսների գծով, իսկ ահա զուտ մուտքը նվազել է 4 անգամ։ ՊԿՊ-երի միայն տոկոսների գծով 1998 թ. հաստատված պետական բյուջեով նախատեսված է վճարել արդեն 5,9 մլրդ դրամ։ Սակայն եթե հաշվի առնենք, որ 4,4 մլրդ դրամ է հարկավոր 1997 թ. թողարկված եւ 1998 թ. մարման ենթակա ՊԿՊ-երի համար, ապա պարզ է դառնում, որ այդ թիվը անիրական է, մեթոդապես սխալ է հաշվարկված եւ հարկ կլինի առնվազն երկու անգամ ավելին։ ՊԿՊ-ով պարտքը 1998 թ. արդեն գերազանցել է 50 մլրդ դրամը, իսկ 1999 թ. կանցնի 100 մլրդ դրամի սահմանը (այսինքն մեր պետական բյուջեի կեսի չափ)։
Սա արդեն նշանակում է, որ բուրգի փլուզման ժամկետն ընդամենը մոտ ապագայի խնդիր է։ Ինչ վերաբերում է ՊԿՊ-երի եկամտաբերությանը, ապա այն մշտապես շատ բարձր է եղել եւ հանդիսացել է ներդրումների (հատկապես բանկերի կողմից) համար շահավետ ոլորտ։ Այսպես, 1995 թ. այն հասել է մինչեւ 90 %-ի, 1996 թ. միջին կշռված եկամտաբերությունը կազմել է 41,7%, 1997 թ. եկամտաբերությունը տատանվել է 40-ից 80%-ի սահմաններում։ ԿԲ-ի աճուրդներին մշտապես հետեւող փորձագետները նշում են որպես կանոն եկամտաբերության մակարդակի անկանխատեսելիության մասին, ակնարկելով նախնական պայմանավորվածությունների առկայությունը։
Այնուամենայնիվ, քաղաքական այս կամ այն զարգացումները երբեմն ազդում են եկամտաբերության մակարդակի վրա։ Այսպես, Լ. Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից անմիջապես հետո իշխանական ճգնաժամի ընթացքում գրանցվել է եկամտաբերության կտրուկ աճ եւ իրացման ծավալների կրճատում։ Ռուսաստանի ֆինանսական ճգնաժամը եւ ՊԿՊ-ի բուրգի փլուզումը փաստորեն նույնպես անդրադարձել է Հայաստանի ՊԿՊ-ի շուկայի վրա՝ առաջ բերելով անվստահություն եւ տոկոսի աճ։ Այսպես, սեպտեմբերի 1-ին կայացած գործարքներով ՊԿՊ-ի միջին կշռված եկամտաբերությունը աճել է մինչեւ 42%, այն դեպքում, երբ ԿԲ-ի վերաֆինանսավորման տոկոսը չի փոխվել՝ մնալով 33%։
Սակայն պետք է նշել, որ շահութահարկի մասին օրենքում կատարած փոփոխությունը, ըստ որի իրավաբանական անձինք ՊԿՊ-ից ստացված եկամուտների համար վճարում են շահութահարկ, մասամբ չեզոքացնում են դրանց բարձր տոկոսի բացասական ազդեցությունը բյուջեի վրա։ Հատկանշական է, որ եթե ՊԿՊ-երի շուկայի ստեղծման սկզբում այնտեղ գերակշռում էր Հայխնայբանկը, ապա 1997 թ. առաջնությունը զիջվել է Միդլենդ-Արմենիա բանկին։ Ոչ ռեզիդենտները տնօրինում են շրջանառությունում գտնվող ՊԿՊ-երի կեսից ավելիին։ Իսկ դա նշանակում է, որ ներքին պարտքի մի մասը անուղղակիորեն վեր է ածվել արտաքին պարտքի։ Այսպիսով, ՊԿՊ-երի քաղաքականությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պետության տնտեսական ավանտյուրիզմ, պետական միջոցների վատնման եւ յուրացման օրինականացված ձեւ։
Ում է ձեռնտու այդ քաղաքականությունը։ Առաջինը դա ֆինանսների նախարարությունն է, որ դրա միջոցով թոզ է փչում խորհրդարանի եւ միջազգային կազմակերպությունների աչքերին՝ իբր արժեթղթերի շուկան կայացվել է։ Երկրորդ, բոլոր այն պետական չինովնիկները, որ ներգրավված են այդ գործառույթներում, անձնական շահեր են հետապնդում։ Երրորդ, առեւտրային բանկերը եւ որոշ անձինք հեշտ եւ բարձր եկամուտներ են ստանում։ Իսկ ո՞րն է դրա գինը։ Ֆինանսական ճգնաժամի (դրամի արժեզրկման) անխուսափելիությունը՝ թվացյալ եւ կեղծ կայունությունից հետո։
ՊԿՊ-երի շուկան նման է ականապատված դաշտի՝ հեռահար կառավարմամբ։ Կարելի է ընտրել հարմար պահը պայթեցման համար։ Եթե սեպտեմբերյան արժութային ցնցումների եւ ՊԿՊ-երի շուկայի իրավիճակի միջեւ ուղղակի կապ չկա (պաշտոնական տեղեկատվության ոչ լրիվությունը, ցավոք, հնարավորություն չի տալիս ընթացիկ հստակ եզրակացությունների եւ գնահատականների համար), ապա ԿԲ-ն պարզապես պատրաստվում է այդ ճգնաժամին՝ իր արտարժութային ռեզերվները լրացնելու միջոցով։
ՍԱՄՎԵԼ ԱՎԱԳՅԱՆ
Տնտեսագետ
