Անկախության տարողությունը միայն քաղաքական կարգավիճակ ստանալու մեջ չէ. անկախության պահը նաեւ որոշումների պահ է, հանգուցային ժամանակ: Որպեսզի որոշումը վճռական լինի, այն պետք է քննարկման նյութ դարձնի առկա կյանքի իր պատկերացումը։ Վճռական որոշումի պահը որոնումն է։ Վճռականությունը կասկածի է ենթարկում նախկին որոշումները եւ լուծումները: Այն վերաիմաստավորման պահ է։ Վերաիմաստավորում, որը վճռաբեկ է այնքանով, որ հարցականի տակ է դնում ընդհանուր կյանքի մեր հասկացումը, այդ թվում, իհարկե, ազգային պատմությունը, նրա փիլիսոփայությունը։ Անշուշտ, կան եւ կլինեն նաեւ կեղծ լուծումներ, որոնց գիտակցական նպատակը վճռական որոշումից խուսափելն է։ Նույնքան կեղծ է նաեւ առկա լուծումներին ապավինելու ճանապարհը, թեկուզ եւ դրանք հարյուրամյա պատմության ծնունդ են։ Երկու գործելակերպն էլ ոչնչապաշտական են, քանի որ չեն հիմնվում պատմական իրադարձությունների «վերադասավորման» վրա, իրադարձություն, որը խզում է ժամանակի հոսքը, սկիզբ տալիս նորին։
Մտածումիս ելակետը Վ. Մարտիրոսյանի «Մի ժողովրդի պատմություն» հոդվածն է («Առավոտ», հոկտեմբերի 6-7): Անշուշտ, այն գերադասելի նմանատիպ այլ գրվածքներից եւ շահեկան է հարցադրումի սրությամբ, բայց այդ շահեկանությունը կեղծումի վարպետության մեջ է, ուստի եւ դյուրությամբ փոխարկելի է նույնքան կեղծ այլ գրվածքներով։
Մեր ընդհանրական ոգու ողորմելիությունից է ծնվում այն փաստը, որ «Ազգի» հոկտեմբերյան համարներից մեկում թղթակիցը «ազգային նիհիլիզմ» է փնտրում… հոտառության միջոցով։ Համաձայնվեք, դեգուստացիոն փաստարկը լավագույնը չէ։
Հոդվածի բովանդակային միտումն այն է, որ «մի» (հայ) ժողովրդի պատմությունը կառուցված է մտացածին եւ ողորմելի առասպելների վրա՝ հար եւ նման Ավարայրի ճակատամարտի առասպելին։ Այս վերջինը մտացածին եւ ողորմելի է, քանի որ եղել է ոչ նշանակալի, եւ չի էլ նկատվել պարսիկների կողմի»։ Տվյալ փաստարկը դժվար չէ հերքել՝ նշելով, որ աքեմենյան շրջանի Պարսկաստանը չի նկատել նաեւ հույն- պարսկական պատերազմը: Պարսից ռազմական հաջողությունների շարքում այն «աննշան» անհաջողություն էր։ Սակայն պատմագիտությանը հայտնի է, որ այդ աննշան պատերազմում է հիմնադրվել Եվրոպան եւ եվրոպական քաղաքակրթությունը։ Նույն տրամաբանությամբ, օրինակ, յուրաքանչյուրս կարող է գնահատել 1869թ.-ին Դսեղ գյուղում Հովհ. Թումանյանի ծննդյան իրադարձությունը։ Սակայն տարրական ստուգաբանությունը հուշում է որ «պատմական իրադարձություն» չի նշանակում ժամանակի որեւէ հատույթի մեջ կատարված վճռական փաստ, այլ պատմության ընթացքի մեջ նշանակալի հետք թողած իրողություն։ Փաստենք՝ Ավարայրի ճակատամարտը նշանակալի է, քանի որ այդ իրադարձության շնորհիվ կայացավ հայոց ինքնության նոր՝ աստվածաբանական հիմնավորման գործը, որն իր նշանակությունը պահպանեց շուրջ 1500 տարի։ Սակայն քաղաքական առումով այն, ըստ լուրջ հիմնավորումների, պատմական հեռանկար չունեցավ։ Հայոց պետականությունը վերականգնող Բագրատունիները ավելի շատ ժառանգեցին Վասակ Սյունեցու քաղաքական պահվածքը, քան՝ սրբ. Վարդանինը: Այսինքն՝ պատմական նշանակալիության խնդիրը շատ ավելի բարդ է, քան թվում է շատերին։
Կարդացեք նաև
Ավարայրի ճակատամարտի նշանակությունը հիմնավորվում է ավելի խոր՝ գոյաբանական հիմքով, այն իմաստավորվում է առասպելաստեղծմամբ։ Իսկ դա նշանակում է, որ այդ արարքը զուտ խորհրդանշանական է եւ իր մեջ պարունակում է սրբազնական զոհագործումի խորհուրդը։ Ի՞ նչ խորհուրդ է դա եւ ինչո՞ւ է գոյաբանական։
Առասպելը հոգեւոր ժառանգության այն մասունքներից է, որը ամենից ավելին է տուժել 19-րդ դարի պոզիտիվիստական բարբարոսությունից՝ բոլոր տարբերակներով հանդերձ, սկսած գռեհիկ կուրապաշտությունից, գիտական առարկայապաշտությունից մինչեւ ինքնաբավ ազգայնականություն եւ ազգամերժում։ Պոզիտիվիստական պատմագրությունը մերժելով առասպելը՝ ավանդությունը, դառնում է եզակի դեպքերի պարզունակ շարան՝ շաղկապված պատճառա-հետեւանքային մակերեսային կապերով։ Եթե դիմենք ավանդույթին՝ Պյուրոսի Արիստոտելյան սահմանմանը, տրված «Պոետիկայում», ապա կտեսնենք, որ այն լծորդված է ողբերգության հետ։ Ողբերգության հիմքը կազմում է ավանդապատումը՝ Պաթոսը կամ մի պատում, որն ներկայացվում է թատերական գործողության բոլոր մասնակից¬ների համար եւ ընկալվում է աֆֆեկտի, հավատի վերապրման միջոցով։ Ատտիկյան ողբերգությունում ավանդապատումը չի հնարվում, այլ գործողությունը կառուցվում, դասավորվում է դեպքերի ծալքերում՝ պերիպետիայում։ Լոգոսի տարածության մեջ, ուր կատարվում է ողբերգությունը, կայանում է կատարսիսը: Այսպիսով, Արիստոտելյան Մյութոսը հանդիպավայր է, որտեղ կատարվում է հասկացում-հավատը մաքրագործող տագնապի միջոցով։ Նկատենք, որ արիստոտելյան ժամանակներում արդեն առկա էր այն պարզունակ պատմագրությունը, որ մենք որդեգրել ենք, եւ այդ է պատճառը, որ բանաստեղծումը, ուրեմն նաեւ ողբերգություն- ավանդությունը, «ավելի փիլիսոփայական է եւ ավելի լուրջ, քան պատմագրությունը, քանի որ բանաստեղծությունը ավելի շատ է խոսում ընդհանուրի մասին, իսկ պատմագրությունը՝ եզակիի»: Ավարայրը տափակ պատմության համար ոչինչ է, քանի որ աննշանակ է՝ որպես եզակի իրադարձություն, սակայն ավելի լուրջ տեսակետից՝ նրա ներուժն այլ է։
Պատմագրությանը լրջություն եւ բանաստեղծումին հատուկ փիլիսոփայական խորություն ձեռք բերելու եւ պատմաբանություն դառնալու համար անհրաժեշտ է, որ այն հիմնվի առասպելի՝ ավանդապատումի վրա։ Միայն այս դեպքում այն ընդունակ է կատարել իր «պարտքը»՝ տալ սրբազնացնող մաքրագործում: Այսօր, իհարկե, պատմագրությունը փոխվել է։ Այն այլեւս հակված չէ էսքիլեսյան դարաշրջանի հավաքականությանը, այլ գործառում է կոտորակված էության հետ։ Պատմագրությունը անհրաժեշտաբար խախտում է ամեն մի հավաքականություն, այդ թվում նաեւ՝ ազգային հավաքականության սահմանները, իմաստավորման համար դիմում տարածքային կամ նույնիսկ համաշխարհային պատմությանը։ Այս համատեքստի միջոցով է, որ մեր պատմությունը հանգել է Հայասային եւ Ուրարտուին. անտիկ եւ նոր շրջանի բազմաթիվ իրողություններին։ Պատմագիտության իմաստավորման խնդիրն է որոշել պատմական փաստի իր տեղը եւ կամուրջ ձգել այդ եւ «ընդհանուր տեղի» միջեւ։
Պատմաբանն իր աշխատանքի մեջ պետք է ունենա փաստերի հավաքածու եւ կարգի գաղափար: Այդ գործին նա անխուսափելիորեն մոտենում է որոշակի կանխակալությամբ՝ մտքում ունենալով պատմության ամբողջական ընթացքի ի՛ր պատկերացումը։ Նրա գործը վերաամբողջացումը կամ վերակազմավորումն է, որի ընթացքում տվյալները վերածվում են պատմական փաստի: Պատմաբանի աշխատանքի այս նկարագրության մեջ գծագրվում է սուբյեկտիվությունը՝ դեպի հավաքականն ու ընդհանրականը տանող։
Հավանաբար կհամաձայնվեք, որ երկար ժամանակ՝ իբրեւ այդպիսի ամբողջականության օրինակ, մեզ համար ծառայել է Մովսես Խորենացու պատմագրումը։ Պատմագրելու նրա ընտրած եղանակը, իսկապես դարձել է սրբավայր, ուր դիմել է հայը մաքրագործող տագնապը՝ Կատարսիսը վերապրելու համար։ Այսօր, անշուշտ, այդ փորձը կարող է կասկածի տակ դրվել։ Խորենացիական «Հայոց պատմությունը» այսօր պարզապես անբավարար է թվում եւ պակաս ստույգ, որը հիմք է տալիս գիտական (իմա՝ պոզիտիվիստական) պատմագրությանը այն համարել մտացածին առասպելների ժողովածու։ Սակայն դա այդպես է, եթե Խորենացու գործը գնահատենք պոզիտիվիստական չափանիշով՝ որպես ճշգրիտ դեպքերի ժամանակագրություն։ Խորենացին, սակայն, գիտակցում էր, որ իր պատմությունը հակասում է ժամանակագրությանը, եւ իր այդ ընտրությունը, կարծում եմ, կատարել է գիտակցաբար: Խորենացին գիտակցորեն հակասում է նույնիսկ իր համար բարձրագույն հեղինակությանը՝ Աստվածաշնչին: Քերթողահայրը մերժում է հունա-հռոմեական պատմագրությունը, որ սակայն նրա համար, մնում է ստուգության բարձրագույն չափանիշ: Նա տեղ-տեղ գերադասում է հայկական ավանդությունը աստվածաշնչյան հեղինակությունից եւ հունա-հռոմեական վավերականությունից։ Խորենացին ընտրում է մեր ժառանգության մեջ ամենաթանկագին ավանդությունը՝ պաթոսը: Նրա նպատակն է՝ բանաստեղծել այն հողը, որի վրա պետք է հիմնավորվի Հայոց Պատմությունը։ Այդ հողը այն հողն է, որի վրա կատարվում է Կատարսիսը։ Սա նշանակում է, որ նա գերադասում է լրջությունը եւ փիլիսոփայականությունը ստույգ պատմագրումի տափակությունից, կառուցում ոչ թե ժամանակագրություն, այլ բանաստեղծում։ Դա պարզապես պատմություն չէ, այլ նախապատմություն, պատմության սկիզբ դնող աղբյուր՝ Ատտիկյան ողբերգության ոգով։ Ողբերգություն, որի ավարտումը պետականության՝ որպես մեր հավաքականության հիմքի, անկումն է եւ մաքրագործող տագնապն իր ձեւավորումն է ստանում նշանավոր Ողբում։ Արժե վերադառնալ հիմների։
Վ. ԶԱԼՈՅԱՆ
