Ինսպեկցիան ինչպես որ կա

«Ոչ ոքի իրավունք չի տրված հուսահատեցնել Հայաստանի քաղաքացուն: Նույնիսկ մեկ մարդու հուսահատությունը կամ հիասթափությունը արդեն նշանակում է պարտություն լայն իմաստով»:

Փիառի անանուն մասնագետ՝ աներձագերի դարաշրջանից

Բովանդակություն

Մաս Ա

1. Մի քիչ շնչահեղձ
2. Գրքով աղջիկը
3. Պապլա-պապլա-պապլա-վոկ
4. Զապադլոյի բուժման դեղատոմսերից
5. Ղեբիափանն ու նրա խաղերը
6. Քանդակների Նիագառան
7. Է՛դպես գիտեն

Մաս Բ

1. Գառլախության եզրի փահլևանները
2. Ութսուն թե քսան տոկոս
3. Աբովյան պուրակով դեպի Թումանյան
4. Լուսավոր ֆասադներ
5.  Չերևանցին
6.  Պլյուսերն ու մինուսները

Մաս Գ

1.  Սպիտակ թասակավոր պաղպաղակավաճառը
2. Տգեղիկ
3. Թումանյան
4.  Օպերա-1
5. Կարապի լիճ-կինո «Պիոներ»
6.  Երազը

Մաս Դ

1.  Օպերա-2. Մարիա
2. Մտահորիզոնի գերեզմանը
3. Մարտի երկուս
4. Արիա
5.  Թուք ու բլիթ
6. Սքեյթբոմժդ

 

Մաս Ա

 

1. 1.   Մի քիչ շնչահեղձ

Կնոջ հետ չէի ասի թե կռված, բայց միմյանց չհասկանալու գիտելիքը թարմացրած Վարոսը շաբաթ օրը ժամը հինգին մեկ էլ զգաց, որ չէ, սենց չեղավ:

Պետք է դուրս պրծնել էս բնակարանից:

Ներքև իջավ:

Հանկարծ զգաց, որ հոգնել է այն ծուղակից, որ շենքից դուրս գալիս միայն մի քանի կողմ կարելի է գնալ:

Ինքն իր վրա զարմացավ. այդ ե՞րբ է հնարավոր եղել որևէ շենքից դուրս գալիս՝ ուր ուզում ես գնալ:

Ինչ շենքում էլ ապրելիս լիներ՝ դուրս գալիս միշտ հստակ ուղիներ կային գնալու:

Հո շենքից չէր կարող ոչ թե մեկ կամ ասենք երկու ելք ու մուտք լինել, այլ անսպառ:

Մի տասը դուռ:

Մի հիսուն առաջին հարկի չցանցապատ պատուհան:

Մի երեսուն երկրորդ հարկի պատշգամբ, ծառի հաստ ճյուղը՝ հարմար հասնող:

Տանիքից՝ մետաղե հրշեջ սանդուղք:

Մինչ այսօր շենքերի ունեցած մուտքուելքի, դուրս գալուց հետո եղած ճամփեքի սահմանափակ քանակից սրտնեղած չկար:

Բայց արի ու տես, այս անգամ մոլորված կանգնեց բակում:

Վերլուծեց՝ ո՛ր կողմ գնա:

Երեք սովորական ուղիները՝ իր շենքից փողոց տանող, ձանձրացրել էին:

Բակերով ևս մեկ ուղի կար՝ ավելի քիչ էր օգտագործում:

Դրանով գնաց:

Ինչու է նեղվում ելքումուտքի քչաքանակությունից, քաղաքային ուղղությունների կաշկանդից:

Կյանքի տարբերակների պակա՞ս:

Ազատ շնչելով ազատ չոլերը դուրս գալ ու ինչպես ուզել էնպե՞ս գնալ:

Իսկ երբ ճամփաներդ նախանշված են…

Քաղաքը նախանշում է ճամփանե՞րը:

Էնքան էլ չէ:

Ճամփաները կարող ես ինչպես ուզես՝ կոմբինացնել:

Եթե քաղաքն ազատություն է կաշկանդում՝ ուրեմն լեզուն էլ:

Տառն ու բառը կոմբինացնելով խոսում ենք, բայց տառն ու բառը, հատկապես տառը, դե բառերն էլ մեծ մասամբ, վաղուց կանխորոշված են:

Ազատության պակա՞ս:

Տառերը երբ տրված են՝ ինչքան էլ դրանք կարելի լինի միավորել-զատել՝ դա քաղաքակրթության կաշկա՞նդն է:

Որից սրտնեղելով՝ սիրտդ հանկարծ չո՞լ է տենչում:

Կամ՝ ոռնա՞լ:

1. 2.   Գրքով աղջիկը

Վարոսը հայտնվեց վերջերս բուսնած հերթական կոթողիկի մոտ:

Արձանը կարդալուն էր նվիրված:

Երևի Երևանը՝ կարդալու թե գրքի մայրաքաղաք հայտարարելու առթիվ էր այստեղ տնկած:

Աղջիկ էր, բութ կլորիկ սիրունիկ դեմքով, համարյա անճակատ:

Մարմնի մեջ՝ գիրք էր մտել:

Թե ձեռքերով գիրքը հպել էր կրծքին:

Աղջիկը գրքին ճիշտ այնպես էր վերաբերում, ինչպես որ գրքի մայրաքաղաքում ապրող, գիրք կարդալու հետ գլուխ չունեցող իսկական հայ աղջիկը կվերաբերեր:

Նա՝ ում, սակայն, ընտանիքը, դպրոցը կամ կուսակցությունը բացատրել էին:

Որ գիրքը, չես հասկանում թե ինչու, դեռևս արժեք է:

Համենայն դեպս՝ արտաքնապես ցույց մի տուր, որ պետքդ էլ չէ ու որ ամուսնյակիդ հետ Գերմանիա գաղթելուց առաջ ծնողներիդ հավաքած գրքերը քամուն ես տալու:

Իսկ ավելի ճիշտ՝ Աբովյանի գետնանցին:

Գրապահարանի հետ միասին:

Վարոսի կարծիքով պատահաբար՝ արձանը ճիշտ էր ստացվել, բնորոշ:

Կարդալ իմանային-չիմանային՝ միջնադարում գիտեին, որ Նարեկն արժեք է:

Բարձի տակ էին դնում որ բուժի:

Գաղթելիս հետները քարշ տալիս:

Սիրունատես աղջիկը բութ հայացքով գրքին էր նայում:

Կամ ավելի ճիշտ հեռուն:

Երևի մի լավ տղա սպասելով:

Մտածելով:

Տեսնես քանի երեխա կունենամ:

Տեսնես մարդս հարուստ կլինի թե ոչ:

Ինձ շատ կսիրի թե էդքան էլ չէ:

Արտասահման մենակ կգնա թե ինձ էլ հետը կտանի:

 

՜՜՜՜

Գիրքն իր համար կար:

Անկախ, առանձին, անկապ:

Կրծքին սեղմած թե կրծքի փոխարեն, ինքնամփոփ:

Աղջկա դեմքը մի քիչ թխած կլիներ:

Ոչ թե կոնկրետ մեկից, այլ կարծրատիպ դարձած որևէ արքետիպից:

Ասենք Երվանդ Գոջաբաշյանի՝ ալիքաձև մազերով աղջկանից:

Որ նախորդ օրը Ժամանակակից արվեստի թանգարանում էր տեսել Վարոսն ու հիմա հիշեց:

Աղջկան շինած նույն քանդակագործը նաև վերջերս Վիլյամ Սարոյան էր դրել:

Նիհար, բոյլուխ, քամու հարվածներից մի քիչ տառապող:

Ու՞ր էր Սարոյանը:

Գրողը, իր գիրը, գրածը:

Կոտրվելու հասնող անապահովության մե՞ջ:

Փորձ կա՞ր կոտրվելու այդ գաղափարը հեղինակության ու հպարտության շորշոփին ագուցելու:

Վարոսի աչքի առաջ քաղաքի արձանները շքերթի ելան:

Անվերապահ հեքիաթային հերոսությունը Սասունցի Դավթում կար:

Մեկ էլ՝ լեգիտիմ առաջնորդի հոգնածությունը՝ այտոսկրերի հասուն փափկության մեջ դրոշմված:

Ախ այդ այտոսկրերը, որքան էր նայել Վարոսը դրանց:

Մի քիչ շփոթված հերոսությունը՝ թե էս ժողովուրդն էս ինչի փղերի տակ կոտորվեց իր փափկասուն տիկնայքով հանդերձ՝ կար Վարդան Մամիկոնյանի մեջ:

Ավելի ջահել, իր ուժին ավելի քիչ վստահ՝ բայց կորովին վստահ հերոսությունը:

Անգղի հայացքն ինչ ասես չարժեր:

Շահումյանի մեջ կար ինտելիգենտ բանվորի հերոսությունը:

Հանած Լենինի մեջ՝ սովետական ողջ էսթետիկայի իմաստությունը:

Արտո Չաքմաքչյանի մոր քանդակում՝ էլի Ժամանակակից արվեստի թանգարանում, կար վիրավոր թշով մոր ամենինչությունը:

Վարոսն ուզում էր Արտոյին հասկացած լինել:

Մի օր Արտոն ասաց, որ ինքը մարմին չի քանդակում, որովհետև մարմինը կարևոր չէ, կարևորը ոգին է:

Ալիքաձև Արամ Խաչատրյանի, առաջ «բաստուրմա» կոչվող Մյասնիկյանի, չափից դուրս սպիտակ Սարյանի մեջ՝ էլի գոնե մի բան, կարծես թե, կար:

Սարոյանի մեջ՝ ի՞նչ կար:

Նրա հեղինակը, շատերի պես, նրանցից էր՝ որ իրենք էլ չգիտեն, իրենց ո՛ր գործն է լավը, ո՛րը՝ վատը:

Եվ՝ ինչու:

1. 3.   Պապլա-պապլա-պապլա-վոկ

Դիմացի մայթին մի նոր արձանիկ էր՝ այս անգամ հրեաների ցեղասպանությանը նվիրված:

Վարոսը մի պահ կարծեց՝ խառնել է, սա սիրիացիներին թե պարսիկներին նվիրվածն է՝ ծառուղու ներքևը, Նալբանդյանի արձանի դիմաց:

Բայց ոչ:

Այնտեղ հրեաների թշնամիներին նվիրված արձանն էր, այստեղ՝ նույն ծառուղու վրա՝ հրեաներին:

Մի քանի քայլից Տերյանի արձանն էր:

Մթնշաղին լույս էին գցել վրան:

Նշանակալի էր երևում:

Կողքը սիրած աղջիկ-տղա էին գրկված նստած, քամուն չնայած:

Մի քիչ կուզիկ, մի քիչ անապահով:

Իրար պինդ գգված:

Տերյանի արձանից ավելի նշանակալի տեսք ունեին:

Վարոսը մի քիչ էլ իջավ ու լճի մոտ էլի նստարաններ տեսավ:

Օրվա այդ ժամին արդեն դատարկ:

Բացի մի դպրոցահասակ աղջնակից, որ նստած կարկանդակ էր ուտում ու խորասուզված՝ Վարոսին հեչ չէր էլ նայում:

Աչքերը հեռուն հառած՝ կարդում էր իր ապագան:

Երևում էր, որ դուխով է:

էս իմ տղու տարիքի տղերքն ու՞ր են, մտածեց Վարոսը:

Բա սենց աղջկան մենակ կթողնե՞ն էս ժամին նստած:

Տենց աղջիկները սովորաբար սկզբում իրենց հասակի տղաներին դուր չեն գալիս:

Երբ նրանք հեռանում են՝ հետո են տղաները հասկանում՝ ուշացումով, ափսոսանքով նրանց ետևից նայելով՝ ինչ լավն էին այդ աղջիկները:

Ուր է որ գրքով աղջիկն այս կերպարից լիներ:

Թեկուզ կարկանդակով՝ գրքի փոխարեն:

 

՜՜՜՜

Աղջկա կողքը Վարոսը ևս մի նոր արձանիկ տեսավ:

Այս անգամ Սլավիկ Չիլոյանին նվիրված:

Վարոսն աղոտ հիշում էր, որ պոետ է դա, այո՞:

Վաղամեռիկ:

Մոբիլայինի վրա համենայն դեպս ֆիքսեց, որ հետո ճշտի:

Զարմանալի է, որ «Պապլավոկի» մոտ էին դրել՝ այն բոլոր պատմություններից հետո:

Կամ գուցե հենց դրա պատճառով էլ դրե՞լ էին:

 

՜՜՜՜

«Պապլավոկը» դատարկ էր:

Ցուրտ էր արդեն ու տուրիստական սեզոնն ավարտվել էր:

Երկու սեղան էր զբաղված:

Մեկին երեք ռուս կին երեխու հետ:

Երևում է դեսպանատան աշխատողների կանայք կամ նման մի բան:

Մյուսի շուրջ՝ մի աղջիկ ու տղա, կլասիկ, տղան գոնչո ու անդուր, գյադայական, աղջիկը՝ համեմատաբար նրբագեղ ու երջանիկ:

Որ էս գաղթածների ազգից էս մեկին գոնե պլոկել-ճանկել է:

«Պապլավոկը» տեսնելիս, կամ կողքով անցնելիս, կամ ուղղակի քաղաքով ապրելիս այն սպանության դեպքն, իհարկե, անհնար էր մոռանալ:

Այն դեպքը, որի պատճառով «Պապլավոկ» գնալը տղերքի համար դարձավ զապադլո:

Ինչ կապ ունի Սլավիկ Չիլոյանը ա՛յդ «Պապլավոկի» հետ:

Արդեն վաղուց և՛ դեպքն էր հին ու անցած, և՛ «Պապլավոկն» էլ երբեք իր էն ժամանակ ունեցած փայլը ետ չբերեց:

Փչացրին «Պապլավոկը»:

Գնացին առաջ:

Եղած բան է:

Վարոսն այլևս վաղուց հատուկ կերպով այդ մասին չէր հիշում:

Ոչ հիշում էր ոչ մոռանում:

Կարծես արյան մեջ որ թաթախվես ու հետո որ մոռանաս:

Վրադ լավ լերդանա:

Չես էլ զգում որ վրադ է:

Արդեն էլ մաշկդ էլ չի զգում:

Լերդը սկզբում շարժվելիս ճռճռում է, հետո հարմարվում, դառնում է քո մաս:

Վարոսը հիշեց Բուկովսկու բանաստեղծությունը:

Սպանդանոցում աշխատելուց հետո որ նա ավտոբուս է նստում՝ կանայք հոտ են քաշում ու տեղները փոխում:

Իրենից հեռու նստում:

Քաղաքը զապադլոյի բուն էր դարձել:

Էստեղ մի մտիր՝ մարդ են սպանել, էնտեղ՝ օլիգարխ Բլուդիկի հորեղբոր տղու փեսեն կրակել ա սպասավորի վրա, գնալու տեղ չի, ստեղ այգի են կտրել, որ կաֆե դնեն, էնտեղ արդար մարդկանց ձեռից են հողն առել:

Վարոսի սիրտը դադարել էր տառապել նրանից, որ ջահել տղերքին է այս կյանքը կամ գողականացնում՝ իրենց զապադլոներին հետևելու պարտադրանքը բլատնոյ գողական զակոնի պես բան դարձնելով՝ կամ փչացնում, քցում մյուսների աչքում:

Եթե իրենք այդ պատմություններն ու այդ զակոնը չգիտեն կամ բանի տեղ չեն դնում:

Զարհուրելի այդ հանելուկը, գլուխկոտրուկն այդ վաղուց Վարոսին չի տանջում նույն թարմությամբ, ինչ առաջ:

Համակերպվել է, սառել:

Փայտացել անելանելիությունից:

՜՜՜՜

Վարոսը հիշեց իր իմացած՝ քաղաքի առաջին զապադլոն:

Կարծեմ Բավարիայի խաղից հետո, 1978-ին էր թե երբ, կատաղի ամբոխը եկավ հասավ հրապարակ ու հրապարակի պուլպուլակն աղտոտեց:

Դրանից հետո տղերքն իրեն ասում էին՝ այդ պուլպուլակն աղտոտված է, դրանից չխմես:

Յոթ աղբյուրից միայն մեկն էին անարատ թողել:

Այն, որի կողքի քարը մի քիչ կոտրված է:

Այդ զապադլոն Վարոսն իր մեջ կրեց իր ողջ պատանեկության ընթացքում:

Խնամքով շրջանցելով պուլպուլակն ու նույնիսկ ճիշտ աղբյուրից վախվխելով ու զգուշությամբ խմելով:

Որ մյուսների ցայտերն իրեն չդիպչեն:

Եվ տխրությամբ դիտելով անտեղյակներին:

Որ անհոգ կերպով մյուս աղբյուրներից էին խմում:

Ու տառապելով, որ չի կարող իրենց բացեիբաց ասել, որ սխալ են գործում:

Տեղյակ տղերքը գալիս հերթի էին շարվում ճիշտ աղբյուրի մոտ:

Թեկուզև մնացած բոլորն ազատ լինեին:

Կողքով անցնող ժողովուրդը զարմանքով էր նրանց նայում:

Իսկ իրենք հպարտ-հպարտ մի կուշտ խմում էին հալալ ջրից:

Գիտելիքն ուժ է:

Մանավանդ եթե դու գիտես՝ ուրիշները չգիտեն:

Ու դո հո հարիֆ չե՞ս որ իրանց՝ հարիֆներին, տեղյակ պահես:

Լավ, տղերքը՝ տղերք, բա ի՞նքը:

Բայց ո՞նց տեղյակ պահեր:

Հերթապահե՞ր:

Պլակատ գրեր կողքը կանգնե՞ր:

«Սա զապադլո է, այստեղից մի խմեք»:

Որ միլիցա տանեի՞ն:

Այնօր ինքը դեռ չէր համարձակվում քաղաքի կյանքին այդպես միջամտել:

Ջահել էր, անփորձ:

Գուցեև մեկ այլ պատճառ էլ կար:

Գուցեև այնօր արդեն, զապադլոյի այդ ծուղակից դուրս գալու տարբերակներ ենթագիտակցաբար որոնելով, հույս ուներ, որ այն կվերանա՝ երբ ծածկվի համընդհանուր մոռացության շղարշի տակ:

Ծովի սպիտակ սավանի:

Թող չիմանան:

Թող զապադլոն բուժվի:

Ինչպես, օրինակ, այսօրվա քաղաքի զապադլոները:

«Պապլավոկում» նստած այն ռուս կանանց ու նրանց երեխայի համար դրանք իրավամբ գոյություն չունեին:

Օրենքից անտեղյակությունն ազատու՞մ է մեղսունակությունից:

Բայց երբեմն պիտի ազատի:

Եթե օրենքը սխալ է կամ ոչ կարևոր, այո՞:

Չիմանալ ամեն ինչ:

Դա բնական է, մարդկային:

Թե չէ ապրել չէր ստացվի:

Հազար ու մի հանցանք կատարված կլինի այ այստեղ, որտեղ Վարոսը հիմա քայլում է:

Իզուր չէ, որ բիայնական դևն այս պուրակում է դրված:

Իր ոտքերի տակը թե փորես՝ մի քառասուն դարի, մարդկության ողջ պատմության հանցանքներ, դժբախտություններ, երբեմն էլ՝ լուսավոր անցքեր տակը թաղված կպեղես:

Կանայք երեխաներին են գրավ դրել ու մահվան դատապարտել, որ իրենց մեղքը քավեն:

Մայրերը որդիներին կռվի են ճամփել:

Տղան տասնհինգ տարեկան աղջնակին գժական սիրահարվել է, եղբորը վեճի մեջ սպանել ու չի դիմացել՝ սիրուց ու մեղքից մեռել:

Ապուշ պատճառներով՝ կատաղած տղամարդիկ իրար թրատել են ու խեղդել:

Հնաբանական արժեք ունեն ոչ թե որոշակի կայքերը, Ծիծեռնակա-, թե Տիգրանակերտ:

Այլ ցանկացած վայր:

Կանգ առ որտեղ ուզես, մահակդ խփիր գետնին:

Այստե՛ղ ենք փորելու:

Կհայտնաբերես սեր ու մեղք, դեպք անողոք կամ շքեղ:

Եվ ոչ միայն Հայաստանում:

Այդպիսի տեղ գրեթե չի մնացել, ուր մարդու ոտք դիպած չլինի, այն էլ դարեր շարունակ:

Գուցե Անտարկտիդայում:

Բայց Վարոսը դա էլ կհարցականեցներ:

Սակայն եթե մոռացությունն է ելքը, ինչու՞ այն Վարոսին չի բավարարում:

Ինչու՞ Վարոսը չի մոռանում:

Թող մոռացության շղարշն ամենը ծածկի:

Ծովի սպիտակ սավանի պես:

Նայեք առաջ, ասում է աշխարհը հայ ազգին:

Մոռացեք ցեղասպանությունը:

Ազգը համաձայն չէ:

Համառությունի՞ց:

Գուցե այդ համառության ետևն իմաստություն կա, որ դեռ չե՞նք հասկանում:

Վրեժի ծարավի՞ց:

Դա էլ է մարդկային, շատ մարդկային:

Թե՞ իմաստությունից:

Վարոսը չգիտի:

Բայց մի պարզ պատճառ-բացատրություն իրեն դուր է գալիս:

Մոռանալ չի կարելի, քանի որ եթե մոռացար՝ կրկնվելու է:

Ոչ ոք չի մոռացվել, ու ոչինչ չի մոռացվել, մտքում քմծիծաղեց Վարոսը:

Քանի մոռանաս՝ էնքան կրկնվելու է:

Պապլավոկը կրկնվելու է:

Բայց քաղաքակրթությունն էլ հենց այդ է՝ որ վերջապես հասկանում ես, որ պապլավոկն ու ցեղասպանությունն իրար հավասար բան չեն:

Մեկը մոռացիր՝ մյուսը հիշիր:

Բայց քաղաքակրթությունը հենց այն չէ՞, երբ քո մեղքն ավելի լուրջ ես ընդունում, քան ուրիշինը:

Քոնը՝ պատասխանատուն դու ես:

Կարող էիր արած չլինել:

Ուրիշինը…

Էլի՞ դու ես պատասխանատուն:

Է՜, քաղաքակրթություն էլի չստացվեց, նեղսրտեց Վարոսը:

Էլի քարոզ ստացվեց:

 

1. 4.   Զապադլոյի բուժման դեղատոմսերից

Վարոսը հանկարծ հիշեց, ինչպես հրապարակի պուլպուլակների այդ «թուղթ ու գիրը» մեկ էլ տեսար հարթվեց:

Շրջանից ինչքան մարդ էր գալիս քաղաք իրեն հանդիպելու՝ այդ պուլպուլակների մոտ էին ժամադրում:

Սկզբում ինքը կարծում էր դա պատահականություն է:

Հետո հասկացավ, որ այդ տեղը շրջանից եկածների համար Երևանի կենտրոնում ամենալավ իմացած ու ամենահեշտուհարմարն է՝ պայմանավորվելու համար:

Շրջանի ժողովրդի՝ հրապարակի պուլպուլակների մոտ մարդ սպասելու այդ սովորույթը որքանո՞վ կապ ուներ հակազապադլոյության հետ:

Վարոսը չգիտեր:

Չէր զորում բացահայտ կապ տեսնել:

Բայց կարծես այդ փոքր խորհրդանիշը սրբեր անարգանքը:

Հանդիպման այդ վայրի խորհրդանիշը հասկանալու օրից՝ Վարոսը հանգիստ սրտով խմում էր ցանկացած ցայտաղբյուրից այդ մեծ պուլպուլակի:

Ու թքած ուներ անցյալի ապուշ անարգանքի վրա:

 

՜՜՜՜

Այն օրը՝ 1978ին, երբ Վարոսն իմացավ, համադասարանցիներից, անարգանքի մասին, երբ իրեն, որպես մեծ լավություն, հայտնեցին՝ որ հանկարծ չխմի սխալ աղբյուրից ու գառլախանա՝ Վարոսն էլի փաթ ընկավ էս աշխարհի ու էս ազգի աբսուրդ պարադոքսից:

Կատաղելն ինքը հասկանում էր:

Բայց կատաղելու պատճառով գեղեցկությունն անարգելը, անկապ ու անմեղ ժողովրդին տարիներ ի վեր գառլախացնելու միտումը՝ չէր հասկանում:

Գուցե դա թերզարգացած տղերքի անտեղյակությունն էր:

Որ կարելի է քաջ լինել ու էսպես կոչված ավանդույթը կոտրել:

Լավ, կատաղեցինք, մի սխալ բան արինք:

Հիմա էլ վերցնենք ու մաքրենք մեր արածը:

Ոչինչ, սխալ է եղել՝ կուղղենք:

Ու ամբողջ պատմությունը հօդս կցնդեր:

Բայց ոչ:

Որ անցյալը կարելի է շտկել ու դրանով ապագան շտկել, եթե մի քիչ անվախ լինես՝ նրանց մտքով չէր անցնում:

Իրենց սովորածի իներցիան՝ պապերից, հուշում էր սոսկ մեկ ընտրություն:

Անցյալը գովաբանել հերոսականության համար:

Սովորաբար սպեկուլյատիվ նկրտումներով:

Թաքուն մի որևէ հաշվով:

Ասենք քաղաքական կարիերայի:

Ոչ թե շտկել, այլ կեղծել:

Կամ՝ կուրորեն, անցյալից պուկ փախնել, ուր պատահի:

Ուսսուրիյսկ, Լոս, Կալգարի:

Բոմժ հնդկացիների քաղաք:

 

՜՜՜՜

Երևանի ապագայի մասին էլ պետք է մտածել:

Ինչպես են անարգված տեղերը կամաց-կամաց մաքրվելու անեծքից:

Բանակի մասին էլ:

Ինչպես են գառլախներին հետ բերելու:

Մենք հո Հնդկաստան չենք որ անարգված կաստաներ ունենանք:

Բոմժ հնդկացի կամ անձեռնմխելի հնդիկ:

Առաջին պայմանն այն կլիներ, որ զապադլոյի կարիք ստեղծող գործեր չարվեին:

Մարդ չսպանվեր, չանարգվեր:

Տուն չքանդվեր անիրավ:

Քաղաքի ու մեր հաշվին գողը չհարստանար անպատիժ:

Գողը չըմբոշխներ հարգանք ու պատիվ:

Բայց Վարոսի աչքին՝ դա դեռ կար ու կար ու շարունակվելու էր:

Անարդարությանը վերջ չէր երևում:

Պետք էր մի կերպ սովորել ապրել գառլախածին միջավայրում:

Չնայած դրան:

Ինչքան էլ դժվար լիներ:

Կարծես շուրջբոլորդ զուգարան է՝ իսկ դու մահճակալդ մաքուր ես աշխատում պահել իբր:

Նույն կերպ Երևանի տնային տնտեսուհիներն ու տնտեսներն իրենց բնակարանի ներսը մաքուր են պահում:

Իսկ շքամուտքը բնակարանի դիմաց՝ կեղտի կճուճ:

 

՜՜՜՜

Երևանի պարագայում գառլախությունը տարբեր զարգացումներ էր ունենում:

Հյուսիսային պողոտան սկզբում զապադլո էր համարվում այնտեղ քանդած տների ու անտուն կամ կիսաանտուն դարձրած, այնտեղից տեղահանված բնակիչների պատճառով:

Ինչպես նաև այն մասսայական ռուբլախտի՝ որ այնտեղի անորակ ու խախտումներով կառուցած շենքերը դարձրել էր այդքան թանկ ու անիմաստ:

Նորմալ մարդկանց մեծ մասի կողմից մինչև հիմա անբնակելի:

Բայց փորձված մեծերն ասում էին. ժողովուրդը կբնավորի, կհարթի, կընդունի ու հարմարավետ կդարձնի:

Բանդիտակոռումպացիան էլ ուրախանում էր:

Այո՛, այո՛, ասում էր:

Ժողովուրդն իմաստուն է, ամեն ինչ կուլ կտա, կհարթի:

Իսկ հոգու խորքում մտածում էր.

Մի քիչ սիրաշահենք:

Ժողովուրդը հիմար է, ամեն ինչ կուլ կտա:

Ժողովուրդը հպատակ է, ու՞ր պիտի կորի:

Ինչ ասենք՝ էն էլ կընդունի:

 

՜՜՜՜

Այսինքն, գառլախային միջավայրում է՞լ կարելի է ապրել, որերորդ անգամ ինքն իրեն հարցրեց Վարոսը:

Որպես գառլախ է՞լ կարելի է ապրել:

Գառլախ է՞լ կարելի է ապրել:

Ասենք, մեկն աղջկադ անարգել է, իսկ դու չես զորում վրեժ առնել:

Համակերպվիր ու ապրիր:

Էլի լավ օրեր կլինեն քո կյանքում, չնայած դրան:

Մոռացիր պատիվն ինչ է ու ապրիր:

Մի սպանիր անարգիչներին, վրեժ մի լուծիր:

Կյանքը մեծ է, գեղեցիկ:

Ամուսնացրու աղջկադ, քեֆ արա, ուրախացիր:

Հա, մարդ կա որ քեզ գառլախ կհամարի ու նրան էլ հետը, ու ձեռք չի մեկնի:

Բայց դե մի քեզպիսի գառլախի էլ կգտնես՝ կամուսնացնես, էլի:

Մի որևէ Թորիկի:

Ինչ է եղե՞լ որ:

Մարդս մարդ լինի:

Միայն քեզ գառլախացրածները կքմծիծաղեն ու մտքներում կմտածեն. իհա՛րկե մեզ պալոժ էր իրան գառլախացնել:

Բա ո՞նց:

 

՜՜՜՜

Երբ մարտի մեկից հետո ջահելները ցույցեր սկսեցին՝ հենց Հյուսիսային պողոտայում սկսեցին հավաքվել:

Այսինքն հենց ամենաքննադատ խումբը պողոտայի՝ ընդունեց այն:

Չմերժեց:

Օգտագործման դրեց իր դժվար գործում:

Երկիրը խելքի բերելու իր փորձերում:

Կարծես ներեր պողոտային:

Կարծես ասեր՝ տգեղ է, սիրուն չի, բայց իր մեղքը չէ:

 

՜՜՜՜

Համենայն դեպս՝ կաֆեներ ու խանութներ երևացին:

Ժողովուրդը՝ մանավանդ երիտասարդներն ու տուրիստները, լցրին պողոտան, նույնիսկ ցույցերի վերջանալուց հետո:

Մանավանդ այս ամառ:

Գժական շուխուռ էր պողոտայում ամբողջ ամառ, մանավանդ երեկոներն ու գիշերները:

Վլասծն էլ հազար ու մի միջոցառում՝ համերգ-մամերգ, հենց էնտեղ կազմակերպեց:

Որ ավելի խորացնի և՛ իր լեգիտիմությունը, և՛ պողոտայի:

Եվ այն կարևոր հանգամանքը՝ որ ինքը ժողովրդի տերն ու տիրականն է:

Ինքը որտեղ ասի՝ ժողովուրդն այնտեղ էլ կուրախանա:

Գառլախ վայրում ասի՝ գառլախ վայրում քեֆ կանեն:

Թեկուզ հարամ:

 

՜՜՜՜

Բայց վլասծի լեգիտիմացիան Վարոսին մեկ ա պրոբլեմատիկ էր թվում:

Վարոսին ու մեկ էլ Հաբերմասին:

Վարոսը մտատանջվում էր:

Ժողովուրդն իր արդար ու սուրբ էությա՞մբ է արդյոք պողոտան մարդավարեցնում:

Թե՞ իր ուտիճային, ամեն գառլախություն վերապրելու, նույնիսկ ըմբոշխնելու, եթե ասեն գառլախությունը լավ բան է՝ հնազանդ ու անգամ հաճույքով գառլախանալու իր սովորությամբ:

Գնալ ու լցվել այնտեղ, ուր ասել են, քաջալերել կամ թողել:

Առանց մտածելու՝ ճիշտ է այդ տեղը թե գառլախ, ինչ անցյալ է ունեցել այդ տեղը, և այլն:

Քաղաքը գառլախությունից բուժել էր պետք:

Եվ այն, ինչ շարժման երիտասարդներն ու նրանց ճնշող միլիցեքն արին՝ այլ խորհրդանշանակություն տալով պողոտային՝ բացի երրորդ հանրապետության կոռուպտաբանդիտիզմի մերկագույն օրինակն ընդգծելուց՝ պողոտան փրկել ու բուժել էր նշանակում գոնե մի քիչ:

Չէ՞ որ, ի վերջո, Հյուսիսային պողոտան Թամանյանի գաղափարն էր:

Այսինքն գաղափարը, խորհրդանիշը՝ իրենց իրականացման գառլախացումից վեր էին:

Ինչպես որ, ասենք, հայրենիքիդ գաղափարը երբևէ ոչ մեկին չի հաջողվի մեկընդմիշտ գառլախացնել:

Աստված չտա:

Կմորթեմ:

 

1. 5.   Ղեբիափանն ու նրա խաղերը

 

Հյուրերն իհարկե հաճախ չէին հասկանում՝ ինչու է Հյուսիսային պողոտան գառլախ:

Հյուրերն ու հանդիսատեսը:

Բացատրելը դժվար էր:

Որ բացատրում էլ էիր՝ հյուրերը հաճախ նեղվում էին:

Մանավանդ սփյուռքահյուրերը:

Մենք այնտեղ ձեզ համար փող ենք հայթայթում՝ դուք այստեղ ամեն մեկդ մյուսի մասին փիս-փիս բաներ եք պատմում ու իրար միս կրծում:

Փոխանակ համերաշխ լինեք, որ մենք ձեր հարցն առաջ տանելու երես ունենանք աշխարհի մեծամեծների դեմ:

Մեզ էլ ձեր պրոբլեմներով զզվեցնում եք էնպես, որ էլ չենք էլ ուզում ձեզնով զբաղվել, ասում էին սփյուռքահյուրերը:

Չէր կարելի ականջի ետև գցել:

Իրոք անհնար էր մի կողմից աշխարհին ասել. մենք լավն ենք, պատմական ենք, սենց ենք, նենց ենք՝ մյուս կողմից ասել. մենք գառլախ ենք, անօրեն, բանդիտակոռումպացված, գող ու լկտի, իրար միս ուտող, ու վլասծը մեր զրո լեգիտիմություն ունի, ինչքան էլ ընտրություն անի իրար վրա:

Լոկկի տեսակետից՝ զրո լեգիտիմություն:

Դե իսկ Հոբբսի տեսակետից՝ լավ էլ լեգիտիմություն ունի:

Հոբբսի տեսակետից՝ ով որ կարա քեզ սպանի, վռնդի, խաբի, վառի, բանտ նստցնի և այլն՝ նա էլ լեգիծիմ ռեալ վլասծդ է:

Ղեբիափանը:

 

՜՜՜՜

 

Բայց սփյուռքահյուրերի այդ հոխորտանքում սպեկուլյատիվ պահ կար:

Որ ցույց էր տալիս, որ նրանք, ովքեր հոխորտում են, օտար են կամ հոգու ծուլություն են դրսևորում:

Որովհետև այդ հոխորտանքն ագրեսիային առավելություն էր տալիս:

Այդ հոխորտանքն ասում էր. ես չգիտեմ ով է ճիշտ ու ով է սխալ:

Չէ որ երբ ասում են «իրար միս մի կրծեք»՝ նկատի ունեն, որ երկու կողմն էլ հավասարապես մեղավոր են:

Հավես չունեն քննարկելու, թե ով է սկզբնական մեղավորը:

Չեն ասում՝ անարդարություն մի արեք:

Բռնաբարվողուհին մեղավոր է բռնաբարության մեջ:

Կարճ փեշ էր հագել ու դրանով սադրում էր բռնաբարողին:

Ղեբիափանի անարխիկ աշխարհում՝ ուր օրենք ու դատարան չկա, բոլորը հավասարապես ագրեսոր են ու տուժած:

Ղեբիափանի անար խիկ աշխարհում օրենքն ու դատարանը հենց դա են ասում:

Բիրտ ուժն է օրենքը, ագրեսիան:

Տնից վտարվածը մեղավոր է:

Իբր պետության գերակշիռ կարիք հոգալու հենց միակ տեղում էր իր տունը:

Այդ տունն ագրեսիա էր պետության կարիքի հանդեպ:

Ծնվել ես՝ ուրեմն մեղավոր ես:

Էլ մի առարկիր:

Թույլ ես՝ մեղավոր ես:

Հնդկաստանն ուզում է կանացի փեշերն արգելել:

Թող բոլոր կանայք շալվար հագնեն:

Դա հայտնի սխեմա է:

Սկզբում խաղաղություն էր:

Հետո ագրեսորը ոտնձգություն է անում խաղաղի հանդեպ:

Տուժողը բողոքում է:

Դիմադրում:

Դրսից նայողն ասում է՝ հաշտ ապրեք:

Ագրեսորն իսկույն ձայնակցում է:

Ասում է՝ իրոք:

Չեք ամաչու՞մ:

Ամոթ չի՞ մեր աղբը տնից դուրս հանելը:

Ամոթ չի՞ իրար միս կրծելը:

Միասնություն է քարոզում:

Ասենք թե մի թշիդ զարկել են:

Բա երկրորդ թուշդ ինչու՞ դեմ չես տալիս:

Դու քրիստոնյա չե՞ս:

Ես՝ ուրիշ հարց. ես վլա՛սծն եմ:

Ես միշտ ուրիշ հարց:

 

՜՜՜՜

Նույն կերպ՝ Ղարաբաղի համար հայոց պայքարն էին նսեմացնում դրսից նայողները:

Կողմերին հավասարեցնում:

Նրանց մեղքերը համահարթեցնում:

Մեղավորին ու անմեղին նույն մակարդակի բերում:

Անմեղը դարձավ մեղավո՞ր:

Անմեղը երազեց մեղավորանա՞լ:

Որ իրեն այլևս մազոխիստ չհամարե՞ն:

Անմեղությունը կորցնե՞լ:

Հոբբսը հաղթե՞ց:

Կացնահարը հերոսացա՞վ:

Կացնահարողը նու՞յնպես հերոսացավ:

Դե արի ու, դրսի մարդ, գլուխ հանիր կովկասյան էդ հին արյան վրեժների նեխած փորոտիքից:

 

՜՜՜՜

Սկզբում Հոբբսը հաղթեց դրսու՞մ:

Հետո Հոբբսը հաղթեց ներսու՞մ:

Ներսի կեղեքիչները, դրսի հոբբսությունից օգտվելով՝ ասում են.

Ղարաբաղի հարց կա, անվտանգություն կա, բան:

Ամոթ չի՞ մեր տան հարազատ աղբը դուրս եք հանում:

Դա վտանգում է մեր անվտանգությունը:

Դա առավելություն է տալիս ագրեսորին:

Դուք ու՞մ եք ծառայում «օբյեկտիվորեն»:

Մեր միասնությունը քայքայում եք:

Թշնամուն հաղթաթուղթ եք հրամցնում սկուտեղի վրա:

Հիմա հարձակվեմ՝ մարդկանց տնահան անեմ՝ իսկ դուք սուս մնացեք:

Հետո թող դարեր շարունակ վիճեն՝ թե ով էր ճիշտ:

Բայց՝ առանց կմախքը պահարանից դուրս հանելու:

 

՜՜՜՜

Դա սովորեցնում է մարդուն՝ որ ագրեսորը, անարդար ուժն է շահում:

Դա նույնն է սովորեցնում ողջ ազգին:

Եվ նրա առանձին ներկայացուցիչներին:

1. Ագրեսորը շահում է՝ որովհետև ինքն առաջինը հարձակվեց:

2. Հետո շահում է՝ որովհետև երկուսն էլ մեղավոր են. տուժածը մեղավոր է, որ իր տեսքով կամ ունեցվածքով սադրեց ագրեսորին:

3. Հետո շահում է՝ որովհետև մոռացության շղարշն է պատում անցյալը:

Հանդիսատեսը ձանձրանում է, թողնում-գնում:

Անցքը մնում է մոռացության ծովի սպիտակ անծայրածիր սավանի տակ ծածկված:

Պապլավոկ:

Ցեղասպանություն:

Հյուսիսային պողոտա:

Եկեք քեֆ անենք:

Ռոք-համերգ:

Ա ծիպեր՝ ձիսկածյե՛կա:

4. Հանդիսատեսը պարում է իմ անարգանքի, իմ քաշած անարդարության հուշի գերեզմանի վրա:

Նեյտրալը դարձավ ագրեսոր, ագրեսորի համախոհ:

Ձիերը դոփում են, ջնջխելով մանուշակների մարգագետինը:

Կապույտ ճնճղուկների արահետը:

 

՜՜՜՜

Վարոսը պատկերացրեց՝ որ, ասենք, նոր ու լավ իշխանություն գա մի օր:

Ի՞նչ է անելու:

Քանդի՞ Հյուսիսային պողոտան:

Քանդելը բա ճի՞շտ է:

Էդքան գործ է արվել:

Թեկուզև սխալ-պռատ:

Թեկուզև գողերի կողմից:

Թեկուզև գառլախացնելով չգողերին:

Խեղճուկրակ մոնստրիկ են ստացել:

Բայց բնավորելն ավելի ճիշտ չէ՞:

Չէ, քանդել չեմ առաջարկի, մտածեց Վարոսը:

Իրեն նոր՝ ոչ գառլախ կառավարության գլխավոր խորհրդական երևակայելով մի պահ:

Ինչը հաճախ էր անում, ինչպես և շատ այլ հայեր:

Երազանքում:

Անպայման կխորհրդակցենք՝ ու մի ճիշտ ճանապարհ կգտնվի:

Առանց քանդելու:

Այնպես կվերափոխենք, որ կդառնա իմաստավոր:

Մարդիկ լավ գաղափարներ կունենան:

Տակից դուրս կգանք:

Հիմնովին կհակագառլախացնենք:

 

1. 6.   Քանդակների Նիագառան

Այդպես մտմտաց Վարոսը, «Պապլավոկին» մեջքն արած:

Ոտքերն իրենք իրենց վերադարձրին նրան Տերյան-Մոսկովյան խաչմերուկ:

Պատկերացրեց, թե ինչպես պիտի արդեն գալիք ձմեռվա պատճառով կազմաքանդ արված ամառային կաֆեների ճաղերի միջով գնա-գնա ու հասնի Գետառի տեղը փորած այսպես կոչված թունելիկին ու մանթրաշ ընկնի:

Ինչպես միշտ այն օրից, ինչ Գետառը թաղեցին:

Վարոսի պատանեկան ուղին էր:

Սովորել էր համալսարան:

Հինգը տարի այդ ուղով գնացել դասի ու հետո ետ:

Ամեն անգամ որ գալիս էր դեմ հանդիման այդ այսպես կոչված թունելիկին…

Կարծես իր անձնական մաշկը մի թեթև խմանքով քերթեին:

Որպես մտածված, առօրյա, հանդարտ սադիզմի արտահայտություն:

Նեղ գետնանցումներով մյուս կողմ գնալը ծառուղու՝ ցավ էր:

Հետո վեր մագլցելն ու տեսնելը, որ մինչև հիմա այդ մի փոքրիկ մասը ծառուղու էլի կեղտի մեջ է ու քարուքանդ:

Իսկ հետո խիտ թփուտներ են:

Որոնց ետևը թենիսի կորտերն են, էլի կաֆե ու աժդահա գարեջրատուն:

Իսկ դեպի Շախմատի տուն տանող արահետիկները կտրվում են:

Ոչ մի տեղ չեն հասնում:

Պիտի հողով քայլես մի քիչ տեղ՝ որ հասնես որևէ տեղ:

Քաղաքի կաշկանդող սեմիոտիկան:

Այս արահետով մի գնա. ճարտարապետը որոշել է, որ իզուր պիտի քայլես մինչև փակուղի ու ձեռնունայն ետ դառնաս:

Ճարտարապետը վլասծ է, տնօրինում է քո ճամփեքը:

Չէ, դու գնա այդ արահետով, գնա՝ բայց մի իմացիր, որ այն փակուղի է տանում:

Մինչև՝ չհասնես փակուղուն:

Մինչև՝ ժամանակդ ու եռանդդ չվատնես:

Գիշերը ես՝ ճարտարապետս, հաճույքով եմ քնում, իմանալով՝ որ իմ վլասծով քեզ ստիպեցի ավելորդ ճամփեք անցնել:

Դա էսթետիկական է:

 

՜՜՜՜

Երկու օր առաջ Վարոսն ընկերոջ հետ մի որևէ օլիգարխապատկան այդ գարեջրատան կողքով հասել էին Շախմատի տուն ու կողքը հայտնագործել շախմատի կերամիկե ֆիգուրների քանդակներ:

Հաջող, տպավորիչ:

Վարոսը բոցավառվել էր. հայ տաղանդը չի պակսում:

Կերամիկան ոսկերչության սնանկանալուց հետո այսօր դեռ վերածնունդ էր ապրում:

Վերնիսաժը վկա:

Սկզբում՝ նկարչությունը, դեռ սովետի ժամանակ:

Հետո՝ սովետի փլվելու առաջին տարիներին՝ ոսկերչությունը:

Հիմա կեռամիկան:

Քանդակների ահագնացող քանակից դատելով՝ քանդակների դարն էր գալիս:

Թե դա ինչ էր նշանակում՝ Վարոսը փորձում էր հասկանալ ու չէր զորում:

Ասես խառը երազ տեսած լիներ:

Ու սպասում էր՝ Ֆրեյդի խորհրդով, որ առաջին պատահած գաղափարը մտքով անցնի՝ որ հասկանա:

Գուցե դա ազատությունն էր:

Հայ ժողովրդի քանդակը փողոց էր դուրս գալիս՝ միտինգի պես:

Նկարը պիտի տանըդ կամ ցուցասրահում թաքցնես:

Նկարը կարող է թաքուն լինել:

Իսկ քանդակը կդրվի փողոցի մեջտեղը կամ հրապարակում:

Մորեմերկ իր էությունն աշխարհին ցցելով:

Առանց որևէ կանխագուշակման՝ թե այն ով կտեսնի ու մտքովն ինչ կանցնի, ինչ քամիներ կփչեն իր վրա:

Համարձակ:

Համաձայն՝ դիմանալու ամեն տեսակ կարծիքի:

Ամբոխի կարծիքի տեղատարափին դիմանալու ունակ:

Մի քիչ, համեստորեն, նագլի՝ եթե անտաղանդ է, տգեղիկ կամ հուսահատ:

Ինչպես միտինգի ելած գազազած հոգնած գործազուրկ՝ նախկին լյումպեն-արհեստավոր:

Ու գերող՝ եթե հանճարեղ է:

Նազելի:

Ինչպես օրոր-շորոր բնության արգասիք՝ աղջիկ:

Էքսգիբիցիոնիստ է ազգը դառնում:

Ազատությունն այնքան են ճնշել՝ որ ճաքում է:

Էլ չի դիմանում:

Դուրս է ցցում իրեն աշխարհի մեջտեղը՝ քանդակներ շարելով:

Քանդակելով աջ ու ձախ:

Քանդակների արշավանքը շարունակվում էր:

Ծավալվում:

Կենացները գնալով քաղցրանում էին:

Արձանները բուսնում էին անկապ, չմտածված:

Լավը ստացվեց՝ բախտի բան է, աբսուրդ ստացվի՝ աշխարհը մեծ…

Ու՞ր թաքնվեմ, մտածեց Վարոսը:

Երկնքից արձանները գահավիժում էին:

Նշանակետը Վարոսի գանգակատարն էր:

Ծառուղու նախորդ հատվածում՝ մինչև թունելիկը՝ հայ բարերարի ընդհանուր կերպարին դրված այդ տարօրինակ արձանն էր ու բարերարների ծառուղին:

Որտեղ ամեն բարերարին մի հուշարձան էր նվիրված:

Բայց բոլորը նույն կարգի էին:

Ասես մի-մի ամորձի կտրես կպցնես քարին:

Պուճուր ձվաձև գլուխներ:

Դա էլ մի մասն էր Երևանում անընդհատ բազմացող էքսգիբիցիոնիստ արձանաշինության:

Ինչպես և Կամերային տան մոտ դրված Այվազովսկու արձանը՝ որ ավելի վաղ էր տեղադրվել:

Օրինակ՝ թող Լևոն Լազարևին հանձնարարած լինեին:

Հոյակապ Սախարով սարքեց Պետերբուրգում՝ սրանց մտքով էլ չանցավ առաջարկել որ բերի այստեղ տեղադրի:

Փոխարենը Գուդվինի գլուխը դրին նախկին Ազիզբեկով հրապարակում:

«Սասի» մոտ էլ էս վերջերս հանկարծ Ֆրիտյոֆ Նանսեն էր հայտնաբերել Վարոսը:

Ու մուսկուլոտ մի աղջիկ:

1. 7.   Է՛դպես գիտեն

Միջին տաղանդի հայ ճարտարապետներն ու արձանագործները մի խասյաթ ունեն:

Հարմարվող են:

Տաղանդավոր գործ է պահանջվում՝ տաղանդավոր կանեն:

Իսկ թե պահանջվում է խալտուրա բայց փող են տալիս՝ հաճույքով ու առանց երկար-բարակ մտածելու, անվարան՝ խալտուրա կանեն:

Կամ էլ ձրի խալտուրա կանեն:

Միայն թե վլասծին հաճոյանան:

Կամ էլ վլասծից գենեծիկ վախի պատճառով:

Կամ էլ՝ մայրաքաղաքում հեշտ արձան դնելու հնարավորությունից հանկարծ շիվարած:

Թե ինչու է էդպես՝ Վարոսը չէր հասկանում լրիվ:

Կարծում էր՝ սովետի վախտից է դա եկել:

Բրեժնև էին քանդակում փող ստանալու համար:

Նաև նրանից՝ որ չեն կարծում այդ մարդիկ, որ իրենց երբևէ ամոթանք կտրվի, վլասծն էլ հետները:

Ահեղ Դատաստան յոխտուր:

Ուրեմն՝ ամեն ինչ կարելի է:

Հա՞յ ես:

Այո:

Բա ինչի՞ համը չես հանում:

Հայ քանդակագո՞րծ ես:

Այո:

Բա ինչի՞ շրջապատդ չես շինում:

Շինելով կգնամ՝ շինելով կգամ:

Նաձեն շինել, պայձյոմ դամոյ:

Իրենց միսսիայի համեմատ միկրոսկոպիկ են այդ միջին տաղանդի քանդակագործներն ու ճարտարապետները:

Կոչված են քաղաք ստեղծել, շենացնել, ձևավորել:

Կտոր հացի ետևից ընկած՝ համաձայնում են դա անել պատմության, ապագայի, սերունդների հաշվին:

Որ ասես չեն հասկանում՝ չէ:

Հաճախ լավ էլ հասկանում են:

Առիթն եկավ՝ լավ գործ էլ են անում:

Արդարանում՝ որ նախորդ դեպքերում՝ վարիանտ չկար լավ անելու:

Ոչ թե սոված են:

Աչքներն է անկուշտ:

Լիքը սոված մարդ կա՝ որ անպատիվ բան չի անի:

Սրանք՝ կանեն:

Է՛դպես գիտեն:

 

՜՜՜՜

Վարոսի մայրը պատմում էր.

Հարևանուհին գալիս էր իրենց տուն, իր մանկիկին դնում Վարոսի ծնողների մահճակալի ծածկոցի վրա:

Մանկիկը խաղում-խաղում էր, մեկ էլ չիշիկ էր անում տակը:

Մյուս անգամ երբ Վարոսի մայրն ուզում էր տակաշոր փռել որ անկողինը չթրջվի՝ հարևանուհին չթողեց.

«Երեխան է՛դպես գիտի», ասաց:

Երևանը գառլախ դարձնողներն էլ՝ է՛դպես գիտեն:

Տակները շռելիս՝ բնակիչների մահճակալներն էլ պիտի ծածկոց-վերմակով մինչև դոշակի տակը թրջեն:

Թե չէ սիրտները չի հովանա, շռել չեն կարենա, շեռը բկներին կկանգնի:

Վարոսը չգիտեր, դա իրենց՝ է՛դպես սովորած անդաստիարակ երեխա լինելու՞ց է, ծնողների՞ց, թե՞ դա մեկ այլ բան է:

Բլատնոյի կա՞յֆը՝ շուրջն աղտոտելիս, խեղճուկրակ աշխատավոր ռաբածյագա զեկերի կյանքն էլ պղտորել:

Ֆուտբոլային պուլպուլակի պատմության պես:

Բլատնոյ տեռորիստի կա՞յֆը:

Ես թե դժոխք եմ գնում՝ հետս ինչքան կարամ մարդ-մուրդ շալակեմ-տանեմ համենայն դեպս:

Որ քաղցր լինի:

Վարոսը կուզեր մտքի ուժով մտնել էդ արվեստագետներից մեկնումեկի հոգին:

Հարցնել-իմանալ-տեսնել, իրեն որ զակազ են տալիս ինքը ի՞նչ տվայտանքների մեջ է ընկնում:

Կամ զակազը ո՞նց է մուրում-պոկում:

Որ գիտի որ վատ բան է անելու՝ մտքում ի՞նչ է զգում:

Թե՞ չգիտի:

Թե՞ կարծում է լավ բան է անելու:

Թե՞ մալոլետկի պես՝ է՛դպես գիտի:

Իրոք ֆրեյդիստական էքսգիբիցիոնիզմի մոլուցքով՝ մենակ թե մի բան էլ դրա՞ծ լինի:

Հետո մի բան էլ՞:

Թե՞ փողն էնքան է պետք, որ երեխեն կմեռնի՝ եթե հրաժարվի վատ բան դնելուց:

Թե՞ Սալյերիի պես՝ լավ բան դրածի կողքին իր դնելիքն է ուզում տեսնել ու՝ վերջ:

Ամեն գնով:

Ես ինչո՞վ եմ էն Մոցարտից, էն Արտոյից, էն Երվանդից, էն Քոչարից, էն Լևոն Լազարևից, էն Թումանյան-Թամանյանից պակաս:

Վարոսը գիտեր, որ ամոթանք տալն ու խղճին ապավինելը չէ ելքը:

Արվեստագետն իրավունք ունի իր արածի իսկական արժեքը չիմանալու:

Հասարակական կարծիք է պետք:

Որ որոշի:

Հասարակություն չկա՝ չի որոշում:

Կա՝ որոշում է:

Զոռում է ու որոշում է:

Իհարկե, վլասծը չի ուզում որ հասարակություն լինի:

Բայց հասարակությունը պիտի լինի:

Էրեսի զոռով պիտի լինի:

Ու վլասծին ուղղի, զոռի, ստիպի որ անտաղանդ գործերը քչանան:

Ուրիշ ճար չկա:

Հասարակությունը՝ Լոկկ է:

Վլասծը՝ Հոբբս:

Ղեբիափանը հասարակությանը քայքայել է երազում:

Թե Լոկկը դիմացավ՝ Հոբբսն ուզած-չուզած նահանջելու է:

 

Մաս Բ

 

1. 8.   Գառլախության եզրի փահլևանները

Վարոսը հիշեց, համալսարանի գետնանցումում ինչ հայտարարություններ ու գրություններ կան պատերին:

«Մեկ ազգի» կողմից, ասենք:

Կամ պատրաստի կուրսային տրամադրող ֆիրմաների:

Մեկ-մեկ էլ՝ սիրային հայտարարություններ ու նկարներ, գրաֆիտիին մոտեցող:

Ժողովուրդը՝ այս դեպքում երիտասարդությունը՝ այդ ծուղակ անցումներն էլ է իր մարմնով լպստում ու տնավորում, ինչպես և ամեն ինչ:

Վարոսի սիրտը մղկտում էր այդ երիտասարդների համար:

Պիտի դասից դուրս գային ու իծաշարուկ մտնեին էդ նեղ գետնանցում իսկույն:

Փոխանակ գլուխները բարձր՝ քայլեին ծառուղով ուր ուզեն:

Գետառը դեռ իր վրեժը կառնի, սիրում էր ասել Վարոսը:

Այդ ամենը նորից քանդվելու է ու դարձի բերվի:

Բայց երիտասարդության մի մասնիկից զրկված երեխաները մեղք են:

Գետառն արդեն մի անգամ քաղաքը խաբել էր՝ ափերից դուրս եկել ու թուրքի թաղը հեղեղել:

Վարոսը գիտեր, որ մեռած չէ Գետառը:

Էլի մի օր դուրս կգա:

Զատո իր վրա ճամփեն սարքողներն իրենց փողերն արդեն առած, օգտագործած, իրենց երեխեքին Հարվարդ-բան ուղարկած կլինեն:

Գուցե երեխեքը հետո մի լավ բան անեն հայրենիքի համար:

Հայրերի մեղքը քավեն:

Իսկ Գետառը հետ կգա:

Հրեն, էն քարուքանդ գործարանի բակում՝ կինո «Հայրենիքի» դիմացի միլիցիայի բաժանմունքի խորքի բակում՝ էն կարպետների գործարանից հետո կիսաքանդ էն գործարանի ետևը՝ ինչ հռնդյունով է միավորվում Զանգվի հետ:

Դե արի ու ասա որ մեջը ջուր չի մնացել:

«Մեկ ազգի» թռուցիկներ լիքը կային ու անընդհատ վերականգնվում էին:

Վերջերս Վարոսը «մեկ ազգի» մասին էլ մի բան էր իմացել, որից չէր կարողանում ուշքի գալ:

Իմացել էր, որ դրանց կազմակերպիչներից մեկն իրեն լավ ծանոթ մի մարդ է:

Մշակութային գործիչ:

Որին այլ պարագայում Վարոսը պատրաստ կլիներ հարգել:

Բայց ահա՝ չգիտես ում հանձնարարությամբ թե իր խելքից՝ վերցրել այդ արտառոց կուսակցության անունն իր վրա էր դրել:

Վարոսն այդ համատարած դարձած երևույթից զարմանում էր:

Ասես մարդ վեր կենար տկլոր ման գար փողոցով:

Բայց որ տկլոր ման գան՝ գլխներին կտան:

Ուրիշ բան՝ քաղաքը քանդելը:

Տգեղ բան անելը:

Խայտառակ կուսակցություն պատսպարելը:

Խնդրեմ, ինչու չէ, պատիվ ու հարգանք:

Գուցե նրանց ոչ ոք չի՞ ասել, որ դա ամոթ է, մտածում էր Վարոսը:

Առաջներում այդ մշակութային գործիչը հարգելի մարդկանցով էր շրջապատված:

Հարգելի կարծիքներ էր լսում:

Այժմ՝ բոլորը մեռե՞լ էին:

Էլ մարդ չկա՞ր:

Հարգելիներն անհարգելինե՞րն էին դարձել:

Եվ հակառա՞կը:

Լավի ու վատի տեղերը փոխվե՞լ էին:

Էլ ավելի զարմացավ Վարոսը՝ երբ հանկարծ ռուսական «Կուլտուրա» ալիքով տեսավ այդ մարդու հեղինակած երկու ֆիլմ:

Ֆիլմերն այնքան էլ վատը չէին:

Գեղեցիկ բաների մասին էին:

Հանճարի:

Տաղանդի:

Դրանից Վարոսը լրիվ մանթրաշ ընկավ:

Այսպիսի ֆիլմ անողը ո՞նց կարող է այդ կուսակցության ղեկավարը լինել:

Աստված իր հետ, կասեր Վարոսը:

Բայց դա էլ հնարավոր չէր ասել տվյալ դեպքում:

Վարոսն ուսերը թոթվեց ու, ինչպես քիչ առաջ, գառլախության մեջ ապրելու կարիքի մասին մտածելուց հուսահատվեց՝ այդպես էլ հիմա կրկին:

Պրոբլեմն այն էր, որ այդ հուսահատությունից ելք չէր երևում:

Կյանքն այս էր:

Վարոսը երբեք չէր կարծել, որ իր հայրենի քաղաքի կյանքը կարող է այդպես՝ գառլախության եզրին ճոճվել այդքան երկար:

Զգուշացեք «մեկ ազգից». հանճարների անունից խոսող մշակութային գործիչներն են այն հովանավորում:

 

1. 9.   Ութսուն թե քսան տոկոս

Համալսարանի կողմ Վարոսը որոշեց չգնալ, մանավանդ որ երկու օր առաջ ընկերոջ՝ Լևոնի հետ գնացել էր:

Այդ ցավերն արդեն ապրել էր:

Գնացին մինչև «Ռոսիա» կինոթատրոն, ուսումնասիրելով ծառուղու վիճակը:

Որն արդեն վաղուց, տարիներ առաջ, կտրտվել էր բազում կարուսելներով ու կաֆեներով:

Հիմա էլ՝ Մամիկոնյանի արձանից ներքև՝ ճանապարհը հանկարծ փակվում էր կաֆեի խուլ պատով:

Այսինքն օֆիցիալ ծառուղին կաֆեն եկել ու նագլիով կտրել էր:

Անիրավորեն:

Ու ոչ մեկի վեջը չէր:

 

՜՜՜՜

Վերջերս քաղաքի բարեկարգման ծրագրի՝ արտասահմանին շամպունվելու որպես երևի մաս՝ հեծանվաուղի էին գծել մայթերով:

Գալիս գետնանցումին հասնում՝ աստիճաններով ներքև էր գնում:

Մամիկոյանի արձանից հետո էլ որ աստիճաններ են տանում ծառուղով ներքև՝ «հեծանվաուղին» այդ ատիճաններով խելոք իջնում էր:

Հեծանվորդը պիտի հեծանիվը շալակեր ու գետնանց իջներ, հետո էլ վեր բարձրանար:

Կամ էլ լիներ էն խոչընդոտասպորտսմեններից՝ որ սիրում են, անիվ հեծած, սանդուղքներով ելնել-իջնել:

Մանավանդ ելնել:

Զատո արտասահմանցիներին զեկուցվեց՝ թե, տես, որքան ենք զարգացել:

Նույնիսկ առանձին հեծանվաուղի ունենք կենտրոնում:

Տրամվայը հանել ենք, իսկ հեծանվաուղի՝ ահա:

Քշիր, ինչու՞ չես քշում:

Առավոտները հեծանիվդ նստիր ու՝ հառա՜ջ:

Դժվա՞ր է:

Եղի՛ր խոչընդոտասպորտսմեն:

Հայաստանը հեշտ երկիր չէ, եղբայր:

Հեշտ երկիր լիներ՝ դարդնե՞րս ինչ:

՜՜՜՜

Ծառուղու ավելի խորքում հսկայական նորակառույցներ էին կիսաշեն:

Սպորտկոմպլեքս, թե ինչ:

«Սկիֆի» նախկին ջրավազանի տեղը:

Լևոնն ինչպես միշտ գիտեր, թե դա ի՛նչ է լինելու ու ո՛ր մականունին է պատկանում:

Ասա ի՞նչ օգուտ էդ գիտելիքիցդ, էդ էռուձիցիայիցդ, այ Լևոն:

Եթե ոչ «սկիֆ» ունես ոչ գարեջրատուն:

Դրանց կողքին կառուցել էին վերջերս մոդա մտած վերգետնյա հետիոտնային անցում:

Մի էլի մոդեռն ոճի ոստիկանական լուսավոր տաղավարի կողքին:

Վարոսն ու Լևոնը բարձրացան անցումի վրա, նայեցին տակները Խանջյանով հոսող ավտոներին:

Տպավորիչ էր:

Բայց փողոցային անցման նախկին նշանները՝ այդ հաստ գծերը, ասֆալտից այդպես էլ չէին ջնջել մի կարգին:

Ով չգիտեր կամ ուշադիր չէր՝ ավտոյի տակ կարող էր ընկնել հենց ոստիկանի քթի տակ:

Վարոսն աշխարհում ուրիշ տեղ այդպիսի բան չէր տեսել:

Զանզիբարում կամ Տանզանիայում չէր եղել, առյուծի որս չէր արել:

Իսկ Եվրոպայում նման բան անհնար էր պատկերացնել:

Որ, ասենք, եթե փողոցի երթևեկության կանոնը փոխում են ու ուղիղ գծից ձախն արգելում՝ ասֆալտին ներկած ձախի նշանը ջնջում են, բայց ոչ լրիվ:

Այնպես, որ եթե փողոցային երթևեկության օֆիցիալ նշանը չտեսար՝ չես հասկանա, հիմա ձախն արգելվա՞ծ է, թե չէ:

Խունացած է այդ ասֆալտին ներկած նշանը:

Չգիտես, հիմա ձախը նոր են բացե՞լ, թե՞ հակառակը:

Կամ բաժանարար նոր գիծ են քաշում՝ հինը տակից-կողքերից ծիկ է անում:

Հիմա ո՞ր գիծն է ճիշտը:

Կամ՝ հոծ գիծը դարձնում են ոչ հոծ, բայց հոծությունը մեջը մնացել է:

Չգիտես՝ կտրե՞ս գիծը, թե՞ ոչ:

Կամ՝ բոլոր նեղլիկ փողոցները հոծ գծով երկու մասի են բաժանում, իբր կարգավորեցին:

Իսկ երկու կողմից չէ որ ավտոներ են կայանած, միայն մեջտեղով կարելի է քշել, ուղիղ հոծ գծով:

Դժվա՞ր է սխալ, խանգարող բան չավելացնելն այս բազմաչարչար քաղաքի սապատին:

Դժվա՞ր է նշանը նորմալ ջնջելը:

Ի՞նչ ներկով են ներկում, որ հետո դժվար է ջնջելը:

Դիտմա՞մբ են անում:

Որ շփոթության մե՞ջ գցեն վարորդներին:

Հիմա, լավ, տեսախցիկներ են շարել որոշ տեղերում:

Նշենք, մտածեց Վարոսը, թե չէ կասեն՝ լավը չես նշում, չուզող ես:

Ճիշտ է, դրանց մասին էլ վարորդներից ով ասես ինչ չի ասում:

Բայց Վարոսն իր փորձից գիտեր՝ օգնում են:

Մի քիչ օգնում են, որ ոստիկանը չհամարձակվի կամայականություն անել:

Բա գծե՞րը:

Բա խաչմերուկներում ավտո կայանե՞լը:

Բա լյուկե՞րը:

Էլի աշխարհում չտեսնված բան:

Լյուկը մնում է փոսի մեջ՝ ասֆալտի նոր շերտի հաստանալուց հետո:

Ավտոդ անընդհատ դրխկում է՝ լյուկերի վրայով անցնելիս:

Զիգզագներով ես քշում կամ՝ թոփալ:

Բա, բա, բա:

Բա՛:

 

՜՜՜՜

Մտազբաղ՝ Վարոսը վերջապես դուրս եկավ ետ՝ Մոսկովյան-Տերյան խաչմերուկ:

Դիմացի շենքի հոյակապ կամարները սպիտակեցրել էին:

Ֆասադը լուսավորել:

Վարոսը մտածեց. սա գուցե Երևանի ամենագեղեցիկ ֆասադն է այսօր:

Հետո տեսավ, որ էլի լիքը ֆասադ են շնորհքով լուսավորել:

Ինչու՞ շենքերի լույսերը գրագետ են անում:

Դեռ վաղուց, երբ հրապարակում լույսեր տեղադրեցին՝ Վարոսը նկատեց, որ գրագետ են տեղադրել ու ճաշակով:

Իսկ հեռուստաաշտարակը մազալու գույներով են լուսավորել:

 

՜՜՜՜

Ծառերն էտած էին:

Աղբ չկար «Պապլավոկի» այգում:

Երևում էր, վլասծը՝ Տարոնը լիներ թե մեկ ուրիշը, լավ է նայում այդ տեղամասին:

Փողոցն անցնելիս մի տարօրինակ լույս ընկավ աչքը:

Վարոսը քիչ մնաց ավտոյի տակ ընկներ:

Լուսատախտակից էր, նոր էին, երևում է, տեղադրել:

Վրան ինչ-որ ռեկլամներ էին գույները փոխում:

Սրանք ինձ էլ են կուրացնում, վարորդին էլ, լուսաֆորի ազդանշանների հետ են խառնվում, մտածեց Վարոսը:

Դնողը չի մտածել այսքան ցածր տեղադրել՝ լավ:

Բա ոստիկանությունը, բա Տարոնը նու՞յնպես չեն մտածել էնպես տեղադրեն՝ որ շարժմանը չխանգարի, վտանգ չստեղծի:

Վարոսը հիշեց իր՝ որպես վարորդի համար, ամենավտանգավոր այդպիսի լուսատախտակը:

Սայաթ-Նովայի սկզբում՝ եթե Բաղրամյանից գալիս ես՝ Ռոդենի արձանից հետո:

Գույնն անժամանակ փոխում էր:

Դա բարդ հրապարակ-խաչմերուկ էր:

Վարոսն ամեն անգամ հատուկ ուշադրությամբ պիտի աչքերը կկոցեր, որ հասկանար, արդյոք լուսաֆո՞րն է գույն փոխում, թե՞ կուրացուցիչ ռեկլամը:

 

՜՜՜՜

Ռոդենի այդ արձանիկը Վարոսը Փարիզում էր տեսել:

Կոնֆերանս գնացած ժամանակ փախել էր Ռոդենի թանգարան:

Բա ի՞նչ պիտի աներ:

Երբ Երևան էլ բերեցին դրանից՝ այդպես էլ մոտիկանալ ու նայել չէր հաջողել:

Կողքից ավտոյով սուրալիս մոռանում էր ուշադրություն դարձնի՝ այնքան փոքրիկ ու անկապ էր այն տեղադրված:

Մեծ հրապարակի կենտրոնում:

Իր պես մեկն էր, էլի, խեղճուկրակ մի նկարիչ:

Տեսնես ո՛ր խելոքի մտքով էր անցել՝ այդտեղ տեղադրել:

Ու ոչ մի ձայն ոչ ոք դրա դեմ չէր հանել:

Հրապարակի անունը դրել էին «Փարիզյան»:

Դե, ասենք, Փարիզում էլ կենտրոնական փողոցներից մեկը «Սևաստոպոլ» է կոչվում:

Բայց սա պարզապես կենտրոնական հրապարակ չէր:

Սա, կարելի է ասել, Երևանի ամենա՛-կենտրոնական հրապարակն էր:

Նույնիսկ ավելի կենտրոնական ինչ-որ իմաստով՝ քան Հանրապետության հրապարակը:

Սա Երևանի Պլաս դե լա Կոնկոռդն էր:

Փարիզի բախտը բերեց:

 

՜՜՜՜

Վլասծը որոշումներ էր կայացնում:

Ոնց խելքին փչեր:

Նորմալ երկրում պետք էլ չէ շատ ստուգել ամեն քայլափոխին, թե վլասծն ինչ է անում:

Դե լրիվ անկապություն հո չի անելու:

Հաճախ էլ լավ բան է անում:

Այստեղ՝ ոչ:

Ինչ արեց-չարեց՝ մի ութսուն տոկոսով անկապություն է ստացվում, մտածեց Վարոսը:

Իր ընկեր Լևոնը կասեր՝ դու շատ մեծահոգի ես, ի՞նչ ութսուն, իննսունինը:

Ինչու՞ է այդպես:

Բիրդան աղայությունի՞ց:

Մնացած քսանն էլ՝ լավ արած ֆասադային լույսերը, տեսախցիկներն ու գրքով աղջկա՝ պատահաբար, համեմատաբար հաջող ստացված արձանը:

Եվ այլն:

Այդ ութսունն ու քսանն իրարից տարբերելը՝ դա է պետականությունը:

Այսինքն երբ ջոկողություն ես դնում:

Ֆասադների լույսերը հավանում ես՝ իսկ սպիտակ ներկած լինելը՝ ոչ:

Ֆասադների լույսերը հավանում ես՝ իսկ հեռուստաաշտարակինը՝ ոչ:

Խանջյանի վերգետնյա անցումը հավանում ես՝ իսկ այն, որ անցման նախկին գծերը փողոցից չեն ջնջել՝ ոչ:

Հեծանվաուղի ունենալ շատ ես ուզում՝ բայց ոչ ստից:

Իսկակա՛ն:

Եվ տենց:

 

1. 10.                     Աբովյան պուրակով դեպի Թումանյան

Սիրահարների զույգիկներն ու անսիրահար աղջնակների երամակները կտրելով, Վարոսը մի քանի քայլ իջավ Աբովյանով մինչ Փարիզյան կաֆեն:

Որ այն սփյուռքահայ կինը, Հայաստանում բիզնես անելու հետ կապված հալածանքներին չդիմանալով, ծախեց թողեց գնաց:

Ու հիմա չգիտես, մոդայից ընկե՞լ է, թե՞ դեռ արժի այցելել:

Կոֆեի որակը նու՞նն է, թե՞ արդեն ֆսյո:

Անցավ Թերեզա Միրզոյանի՝ նոր վերականգնած արձանի մոտով:

Թևերը նազանքով կորացրած աղջկա այդ արձանը՝ «Սիրում է չի սիրում», կերամիկե, ժամանակին դրված էր Արաքս կաֆեի դիմացի մայթին:

Ցուրտի ու մութի թե որ տարիներին ջախջախել հոշոտել էին, Վարոսը չգիտեր ինչու, գուցե տեղը պետք էր եկել կրպակ դնելու համար կամ ինչ:

Թերեզայի դուստրերն ու աշակերտները կազմակերպեցին արձանի վերականգնումն ու այս անգամ ձուլեցին մետաղից:

Որ ավելի մնայուն լինի:

Որ վերացնելը դժվար լինի:

Տեղադրեցին իրենց տան պատուհանների դիմաց:

Որ աչքի տակ լինի:

Աղջկա ձեռքում թարմ ծաղկեփունջ կար:

Վարոսը ծաղկեփունջը հոտոտեց:

Բայց ձեռք չտվեց:

Այդ արձանը տեսնելիս Վարոսի սիրտը ջերմանում էր:

Ե՛վ վերականգնելու երազանքն իրագործած տեսնելուց:

Թեկուզ որպես եզակի օրինակ:

Որպես խորհրդանիշ՝ որ ամեն գառլախություն երբևէ մաքրվելու է ընդմիշտ քաղաքից:

Ե՛վ բուն արձանի նազանքից:

 

՜՜՜՜

Պառլամենտական ընտրությունների նախօրեին քաղաքը Տարոնը սկսեց կարգավորել:

Սկզբում, հետևելով Սերժ Սարգսյանի հրահանգին՝ Մաշտոցի պուրակը կարգավորեց:

Վարոսը կյանքում երբևէ այդ պուրակի, ամբողջ Գլխավոր պողոտայի որևէ մասն այդպիսի գեղեցիկ վիճակում չէր տեսել, ինչպես տեսավ «գեղեցիկ չէ»-ից հետո:

Հետո հանկարծ կենտրոնի որոշ ներքին բակերում գազոններ դրեցին ու խաղահրապարակներ:

Ավաղ, հին ու գեղեցիկ շենքերը քանդելուն զուգահեռ, այդ քանդը կանգ չառավ:

Կամարների ներսերը նկարազարդեցին:

Նկարները սուտ երեխայի նկարներ էին հիշեցնում:

Լևոնը հաշվարկում էր թե դրա վրա ինչքան փող է ծախսվել ու նեղսրտում:

Այսինքն ոչ թե իր հարկերից ծախսած փողի համար:

Այլ իր կարծիքով՝ այդ գործի արանքում կերված փողի քանակից:

Վարոսը սրտնեղում էր, բայց ոչ կերված փողի քանակից:

Նկարների ոճից:

Պարզ էլ չէր, արդյոք արևմտյա՞ն, թե՞ հայկական հեքիաթի ոճ է փորձում հեղինակն արտահայտել:

Թե՞ միաձուլել ստեղծագործաբար:

Տարոնը թե ով, ինչ-որ մեկը որոշում է ընդունել այդ նկարչին վարձել ու նրա ոճն օգտագործել:

Բոլոր ներկվելիք կամարներում անխտիր:

Մրցույթ եղե՞լ է:

Քննարկում եղե՞լ է:

Ինչու՞ հենց միայն նա:

Էլ ուրիշ նկարիչ չկա՞ր:

Եթե մի քանիսը լինեին այդ ոճով, իսկ մյուսներն այլ ոճով՝ Վարոսը կուրախանար ու չէր քննադատի:

Այդ ի՞նչ ցենզուրա է անցել այդ նկարիչը, որ կամար ներկելու մոնոպոլիա է ստացել:

 

՜՜՜՜

Բացի կամարները նկարազարդելուց՝ Տարոնը նստարաններ դրեց քաղաքի կենտրոնով մեկ:

Այդպիսի նստարաններ՝ փայտի գույն լաքած փայտ, ծանր, գումարած սև ներկած մետաղ, Վարոսը տեսել էր Թիֆլիսում:

Երևանինը նունն էին, միայն թե, իհարկե, հայկական խորհրդանիշներով:

Խորհրդանիշն էլ զինանշանն էր, թե ինչ կապ ունի նստարանի վրա:

Ոսկեզօծ ոճի նստարաններ:

Դրանց հայտնվելը, համենայն դեպս, արտաքին տեսքը չհաշված՝ ուրախալի փաստ էր:

Չնայած Լևոնն էլի ասում էր՝ շատ ավելի փող է ծախսվել, քան պետք էր:

Երբեմն մազալու էին դրված:

Օրինակ հրապարակում՝ մեջքով դեպի լիճը, փոխանակ դեմքով դեպի լիճը դրվեին:

Վարոսը հիշում էր նախորդ սերնդի՝ իր մանկության նստարանները:

Կանաչ, կոր ու խոր գոգով, ծանր:

Դրանց փայտազերծ արին ցուրտի ու մութի տարիներին:

Իր ծանոթ Տաթևիկը, նորերը տեսնելով, հները հիշեց ու ասաց.

«Նման էին փեշերը ծնկներին փաթաթած ու ետ նստած կնոջ, միշտ թվում էր, թե նստում ես որևէ կնոջ ծնկների ու ես ինձ երեխա էի զգում»:

Նորերն այդ հներին չէին հասնի, բայց առատորեն էին լցվել կենտրոնի փողոցները:

Լիքը մարդ իսկույն նստոտեց նստարաններին:

Հետո Տարոնը նստարանների վրա ինչ-որ հեշտ կոտրվող նյութից, կարծես պապյե մաշեից, գրողների և այլ հանճարների արձաններ դրեց:

Չարենցի, Հրանտի, Ֆրունզի:

Ժողովուրդը դրանց հենց մատով կպնում էր՝ կոտրվում էին:

Մեկի ձեռքը, մեկի մատը, մեկի ոտը:

Չարենցը հողի տակ շուռ ու մուռ էր գալիս՝ ինքն իրեն այդպես տեսնելով Երևան հյուրանոցի իտալական ռեստորանի կողքի նստարանին:

Խեղճուկրակ, ճմլված նստած:

՜՜՜՜

Հանճարնոցի տեղակ էդ ռեստորանն անհաջողություն էր:

Միշտ դատարկ, թանկ, ուտելիքը՝ անհամ:

Բայց Երևան հյուրանոցը լավ էին նորոգել:

Համենայն դեպս ներսի փակ այգին տպավորիչ ու հարմար էր:

Անունն անկապ էր՝ «Գոլդեն Ծյուլիպ»:

«Չոռնի Ծյուլպան» դնեին՝ ավելի կսազեր:

Կամ՝ «Ճոռնի Ծյուլպան», որ ասոցիացիա չառաջացներ:

Ու նաև՝ որովհետև ի վերջո գեղեցիկ էր՝ ճոռնի, տգեղ չէր, և վերջ:

Հանճարնոցին փոխարինում գտնել փորձելով թե ինչ՝ կողքերը մի քանի փոքրիկ կաֆե էին բացել՝ արտասահմանյան հովերով:

Նաև՝ Նկարիչների տան ներսը:

Բայց ոչ հանճար կար, որ դրանցում նստեր, ոչ հանճարնոց, որ հանճար բուծեր:

1. 11.                      Լուսավոր ֆասադներ

Պապյե մաշե աբսուրդ քանդակների հեղինակը հեռուստացույցով արդարանում էր՝ թե սրանից ավել բան չէր նախատեսվում:

«Ասետրինա բիլա ֆտառոյ սվեժեսծի»:

Այսինքն վլասծը որոշել էր էժան գնով քաղաքը մի քիչ էլ զարդարել:

Թե՞ փող լվալու առիթ էր:

Պետք է մի ինչ-որ գնահատականի սանդղակ լինի, չէ՞:

Որոշում ընդունելու ինչ-որ մեխանիզմ, ինչ-որ էքսպերտիզա:

Օրերից մի օր այդ քանդակները վերանալու էին՝ իրենցից հետո թողնելով կազուս:

Անհարմարության, համը ևս մեկ անգամ հանած լինելու զգացում:

Վարոսը չգիտեր, թե վլասծն ինչպես է որոշում կայացնում:

Ինչպես է ծանոթացել կամարները զարդարող այդ նկարչին:

Պապյե մաշեի այդ քանդակագործին:

 

՜՜՜՜

Մի օր հեռուստացույցով Վարոսը տեսել էր ավագանու նիստը:

Շեֆը նստում է բեմում՝ սեղանի ետևը, իսկ մնացած հպատակները՝ սովետից մնացած ձևով արած հանդիսավոր դահլիճում, թատրոնի պես:

Շեֆը նաղլ է կարդում ու դաստիարակում, իսկ դահլիճը հլու հնազանդ լսում է:

Չնայած նայած ոնց մեկնաբանես՝ գուցեև հակառակը:

Շեֆը թամաշա է անում՝ իսկ դահլիճը պիտի կամ զվարճանա, կամ ծափ չտա ու շվցնի:

Ուրեմն շեֆը պիտի ջանք թափի՝ որ չշվցնեն:

Դրա համար քնեցնում է:

Փոխանակ կլոր սեղանի շուրջ նստեն, եթե ավագանի են:

Ինչու՞ են շեֆերն էդպես գահին բազմում:

Վախենում են թե բավարար հեղինակությու՞ն չունեն, թե գահին չբազմեն:

Իրենց չե՞ն լսի:

Թե՞ ուղղակի մտքներով չի անցել:

Թե՞ վլասծն իրոք գլուխ է պտտեցնում, ու մարդու մտավոր ունակությունը տուժում է:

Թե՞ լեգիտիմության պակասը դարձնում է խուճապահար:

 

՜՜՜՜

Վարոսը չէր հասկանում, որոշումները վլասծն ինչպես է կայացնում:

Ինչու է մեկ լավ՝ մեկ վատ որոշում ընդունում:

Դա կոչվում էր ռուչնոե ուպռավլենիե, ու դրանից Ռուսաստանն էր բողոքում՝ Պուծինի հաշվով:

Ու նշում, որ էդ մարդը չի կարա սաղ տեսնի ու սաղ կարգավորի:

Ու հենց որ բացակայեց կամ ասենք արձակուրդ գնաց կամ աչքը վրիպեց՝ գործը կանգ է առնում:

Աղբը սկսեցին մի քիչ ավելի կանոնավոր հավաքել, քան նախկինում:

Սակայն Հյուսիսային պողոտայի մատույցներում՝ դեպի Ռուսական թատրոն տանող, նոր ստեղծված, էսպես կոչված Հին երևանցու փողոցում, կամ Պուշկինի վրա՝ հենց Արտակարգ իրավիճակների նախարարության կողքը՝ սարսափելի կեղտ ու քանդը մնում էր:

Ու էլի լիքը տեղ:

Մտիր կենտրոնի մի որևէ բակ:

Բակի մի կողմում նոր սարքած՝ ծլպտան խաղահրապարակ է:

Մյուս կողմում հաճախ՝ խայտառակ աղբակույտ:

Վարոսն ամոթից մեռնում էր, այդ արտակարգ իրավիճակները տեսնելով:

Դրանք ջնջում էին երբեմն պատահող խնամված կղզյակների դրական տպավորությունը:

Էդ ֆասադայնությունը երբ պիտի մեր ժողովուրդը հաղթահարի:

Իսկ հիմա, ասում են, վլասծի ևս մի աներձագ պաշտոն ստացավ:

Օրենքը երևի չի արգելում, որ եթե դու բարձր պաշտոնի ես՝ աներձագդ էլ բարձր պաշտոնի լինի:

Ու ոչ միայն փոքրիկ Հայաստանում:

Բայց էստեղ մարդկանց հոգուն վրա հասած է:

Պաշտոնավորների անունը խմբովին դուրս եկած է:

Դրա հետ պե՞տք է հաշվի նստել:

Մի երկու էդպիսի քայլ էլ՝ ու էլ վե՞րջ:

Ջնջելու երևու՞յթ կդառնաս պատմության մեջ:

Ինչքան էլ արձան տնկցնես ու զիբիլը մաքրես-չմաքրե՞ս:

Թե՞ չեն էլ նկատի, կմոռանան:

Աբովյանի մայթերը որ կիոսկներից մաքրեցին՝ ասենք լավ էր:

Չնայած տեղնուտեղը մի հատ արձան դրին՝ իբր Մանթաշովին:

«Տի յեշչո կրեպկի սալդատ, Ռոզենբլյում»:

 

՜՜՜՜

Մեկը կար…

Իր բազում ուղևորությունների ժամանակ անընդհատ արտասահմանյան շեֆերի ձեռք էր սեղմում:

Այն նորմալ երկրների նորմալ շեֆերը երևի կարծում էին բոլոր հայերն այդպիսին են:

Ու երևի դա իրոք մի քիչ այդպես է:

Մեղա մեղա:

Մարդ ծեծելու համար իրեն գործից հանեցին:

Վարոսը բոցավառվեց:

Մի բան փոխվում է:

Շնորհակալ էր էդ մարդուն՝ որ մարդ է ծեծել ու իրեն գործից հանելու առիթ տվել:

Վարոսի սիրտը ջերմացավ նրա հանդեպ:

Որ չի դիմացել, իր նատուռան դրսևորել է անկեղծորեն:

Խորապես մերսի:

Հետո նորից բերեցին:

Ուրիշ վլասծ տվին ձեռը:

Վարոսը հասկացավ, որ բան երբևէ չի փոխվելու:

Այս ամենը՝ նստարան, կամար, Մաշտոցի պուրակ՝ զուտ մանր ձև են:

Վարոսը հուսով էր՝ գուցե շուտով էլի մարդ ծեծի ու գործից հեռացնեն:

Թեկուզ մի առ ժամանակ:

Թող գա ի՛նձ ծեծի, մտածում էր Վարոսը:

Մենակ թե գործից հանեն:

Չնայած իրեն ծեծելու արդյունքում խի պտի հանեին, որ:

Ինքը հո վլասծի շրջապատից չէր:

 

1.  Չերևանցին

Երբ ամառային կինոթատրոնի պատմությունը սկսվեց՝ Վարոսը մի առիթով Արտբրիջում Մաթոս անունով մի տղայի հետ էր նստած:

Մաթոսը հայրենասեր արցախցու համբավ ուներ:

Ինչպես նաև փողի ու իշխանության անհագուրդ ծարավով էր աչք զարնում:

Այնպիսի ծարավով՝ որ դրա դիմաց ոչնչի առջև կանգ չէր առնի, բացի իր հասկացածով՝ հայրենասիրության:

Մի կողմից՝ շատ պատվավոր ավանդական տղա, ընտանիք, երեխեք, լիքը ընկեր:

Մյուս կողմից՝ փողի ու իշխանության խաթր՝ կոկորդդ կբռներ ու չէր թողնի:

Կխեղդեր:

Դե էդ կաֆեն իրա գրքերով, իրա համակրելի սփյուռքահայ տիրուհով, տրամադրությամբ, դիզայնով՝ հեչ Մաթոսի գալու տեղը չէր:

Ուղղակի իրենց խոսելու տեղ էր պետք՝ պատահաբար էդտեղ էին մտել:

Մեկ էլ մի հատ ջահել ա գալիս:

Ստորագրահավաք ա անում՝ որ Ամառայինը չքանդեն:

Դե Վարոսն իսկույն ասեց՝ բեր ստորագրեմ:

Իսկ Մաթոսը, պարզ է, չի ստորագրելու, բայց հանգիստ չի նստում:

Ասում է.

–         Իսկ ով որ հակառակն է ուզում, որտե՞ղ պիտի ստորագրի:

Ջահելը կոտր չընկավ.

–         Ով որ ուզում է, որ քանդեն՝ ուղղակի չի ստորագրում, – շատ կուլտուրական ու առանց սադրանքի ենթարկվելու՝ ասաց:

–         Մեզ եկեղեցի է պետք, – բարձրաձայն քարոզել սկսեց հանկարծ Մաթոսը:

–         Եկեղեցի դե կողքը կա, – հանդարտ տոնով ասաց ջահելը:

–         Շատ է պետք, դա քիչ է: Դու Եվրոպայում եղե՞լ ես: Տեսե՞լ ես, թե էնտեղ ոնց է: Ամեն քայլափոխին՝ եկեղեցի: Քայլ ես անում՝ եկեղեցի, կողքը՝ էլի եկեղեցի, անկյունն անցար՝ նորից եկեղեցի:

Վարոսն ուզում էր ասել՝ դրանք դարերի ընթացքում են կառուցվել՝ մեկ:

Ու դրանք, չնայած սիրուն են, բայց շինարարների անխիղճ խոշտանգումների միջոցով են հառնել՝ երկու:

Ու դրանց տպավորիչ լինելու մի մասն էլ իրենց կառուցողների այդ դարավոր ողբերգության տխրությունը ներծծելուց է:

Եվ այդ իսկ պատճառով՝ չնայած դրանց բարձրաճաշակ գեղեցկությանը՝ դրանց սրբությունն ու ժողովրդին ճիշտ ուղու բերելու կարողությունը հարցական են:

Բայց որոշեց Մաթոսի հետ վերացական բաներից չվիճել:

Որ գործը շուտ ավարտեն ու ամեքն իր ուղով գնա:

Փոխարենը Մաթոսի ճամարտակության ընթացքում ստորագրահավաքի թղթի տողը երկար-բարակ խնամքով լրացրեց ու հասավ իր մասնագիտությանը:

– Էստեղ չգիտեմ ինչ գրեմ, – ասավ Վարոսը. – մասնագիտությունս կապ չունի:

Կարելի՞ է գրեմ՝ երևանցի:

– Կարելի է, – ասաց ջահելը:

– Ա՜, երևանցի՜, – հանկարծ բացականչեց Մաթոսը: – Ահա՛ թե ինչ. հիմա հասկացա: Ախր ես երևանցի չեմ: Այո. ուրեմն ես երևանցի չեմ՝ դրա համար եմ ուզում, որ կինոթատրոնը քանդվի:

 

՜՜՜՜

Ի՞նչ կատարվեց այդ պահին:

Մաթոսն ուրեմն իրոք ազդվեց նրանից՝ որ Վարոսը բնիկ երևանցի է:

Ու իր վրա վերցրեց՝ որ ինքը բնիկ երևանցի չէ:

Ու որ ինքն ուրեմն դրա պատճառով է ուզում Ամառային կինոթատրոնը քանդել:

Ուրեմն էդպիսի կոմպլեքս իրոք կա:

Էրեբունյան կոմպլեքս:

Մաթոսը երևի կարծեց՝ որ իր ճառ կարդալու պահին՝ Վարոսը հատուկ ասաց «երևանցի»:

Որ Մաթոսին նսեմացնի:

Մինչդեռ Վարոսը, նախ, ծագումով ինքն էլ էր արցախցի:

Գուցեև նաև այլ պատճառներով՝ Վարոսը խորապես դեմ էր արցախցիների հանդեպ խտրականության:

Ինչպես և, ասենք, գյումրեցիների, գնչուների, եզդիների, վրացիների, հրեաների, ամերիկացիների, երևանցիների, ռուսների, կանանց և հատկապես ասորիների:

Թվարկումը շարունակիր:

Մաթոսի անկեղծ ցանկությունը՝ որ Ամառային կինոթատրոնը քանդեն, սակայն, առեղծվածային էր մնում:

Ավելի շուտ դա թրքություն էր հիշեցնում, քան արցախցու վարք:

Մոնղոլ-թաթարի վարք:

Մաթոսը հենց դա զգաց երևի, երբ Վարոսն ասաց «երևանցի»:

Զգաց՝ որ ճարտարապետական կոթող ոչնչացնել ցանկանալը՝ այն էլ այնքան նշանավոր, որքան Ամառայինը՝ թուրքին է սազական վայ թե:

Նախիջևանի խաչքար ոչնչացնելու պես մի բան է:

Թեև Վարոսի մտքին այդ պահին այդ ամենն իսպառ բացակայում էր:

Բայց Մաթոսն ուրեմն ինքն էլ էր զգում՝ որ ինքը մի քիչ «մոնղոլ-թաթար» է:

Վայ մեզ:

 

՜՜՜՜

Վլասծի էս մի տասը տարվա կլիկից Վարոսը փաստորեն ոչ ոքի մոտիկ չէր:

Լրիվ վակուումում էր էդ առումով:

Չէր կարում հետները շփվեր:

Հենց որ մի բան էր ասում՝ կամ Նժդեհ էին մեջբերում, կամ ուտուշ-խմուշի կողմը շեղվում:

Ինքն այսինքն այդ կապն ուզում էր պահպանել՝ ոչ թե օգուտ քաղելու համար:

Հասկանալու համար, թե քո կյանքը տնօրինող մարդիկ ինչպես են մտածում:

Բայց դա այդպես էլ մնաց հանելուկ մինչև վերջ:

Գրեթե:

Ահա, Մաթոսի շնորհիվ մի քիչ բան հասկացավ, զգաց էդ անհայտ ցեղի վերաբերյալ:

Ավաղ, Մաթոսն էլ նեղացավ այդ դեպքի պատճառով:

Վայ թե այս կապն էլ կտրվեց վերևներին՝ Վարոսի համար:

Էնպես որ, ավաղ, եթե Վարոսին ծեծեին՝ վայ թե ոչ մեկին էլ գործից չհեռացնեին:

 

1. 13.                      Պլյուսերն ու մինուսները

Մյուս կողմից՝ Մաթոսը եկեղեցի էր ուզում, որ կինոթատրոնի տեղը կառուցվի:

Արդյո՞ք եկեղեցի կառուցելը լավ գաղափար չէր:

Մինչև հիմա Վարոսը մթագնում էր, հիշելով, ինչպես Չարենցավանում գնաց տեսավ կիսաքանդ, սիրուն տուֆից սարքած, մութ պատուհաններով Մշակույթի տունը:

Սովետից հետո գրեթե ավերակ դարձած:

Ու կողքը՝ կոկիկ ու փայլուն, մարդկանցով լիքը նոր եկեղեցին:

Այո, սովետի վախտ եկեղեցի շատ էին քանդել:

Էն ժամանակ Վարոսը կարծում էր՝ Ստալինի պարտադրանքից:

Հիմա՝ սովետի վախտվա ու ավելի հին լավ շենքերը քանդելու մոլուցքը դիտելիս՝ տեսնում էր, որ երևի նույնիսկ ոչ այնքան էլ Ստալինի պատճառով միայն:

Ուղղակի ինքնաթրքության պես մի բան կար էս ժողովրդի մեջ:

Ուզում էր ինքն իր արածը հիմնովին քանդել:

Լա՛վ արածը:

«Հենց նենց» արածը՝ շատ էլ գնահատում էր:

Իսկ լավ արածը՝ ոչնչացնել էր ուզում:

Ինքնասպանության այդ մոլուցքը հատուկ էր ազգի՞ն:

Այն դեռ Գալշոյանի պատմվածքում էր նկարագրած:

Երբ մարդն իր կոկորդը կտրում է՝ որովհետև համարում է, որ կոկորդի ուռուցքը թուրք է:

Որ արմատացել է իր մարմնի մեջ:

Բայց նա գոնե քաղցկեղով հիվանդ, ցեղասպանություն ապրած մարդ էր:

Իսկ սա՞:

Ինչու՞ քանդեցին Լեզվի ինստիտուտը:

Այո, գուցե մի մեծ բան չէր:

Սովետի դժվար ժամանակների՝ ստալինյան էպոխայի հետաքրքիր ստեղծագործ ֆասադներից էր:

Վարոսը սիրում էր այդ շենքը, այդ ֆասադը:

Ինչպես և, ասենք, Տերյան-Կորյուն խաչմերուկում գտնվող՝ տպարանի շենքի ֆասադը:

Խեղճ, գեղեցիկ, աղքատիկ, համեստ՝ դրանք էպոխայի խորհրդանիշ էին:

Վարոսը չէր հիշում, թե դրանցից ո՛ր մեկն էր Հակոբ Մազմանյանը սարքել:

Հայրիկը պատմում էր՝ Մազմանյանը մի քանի շենք այդպես նախագծեց՝ հետո բանտարկվեց:

Աքսորվեց ու Սիբիրում կառուցեց Նորիլսկ ու Դուդինկա քաղաքները:

Հսկա Նորիլսկը:

 

՜՜՜՜

Փոքրիկ ժամը՝ Լեզվի ինստիտուտի բակում, շենքի պատին գրեթե կիպ կպած, Վարոսը նույնպես սիրում էր:

Լեզվի ինստիտուտը՝ Աճառյանի, Աբեղյանի, Ջահուկյանի, – քանդեցին:

Հիմա  կաթողիկոսն իր հյուրանոցն էր այդտեղ կառուցում՝ որ իբր երբ Էջմիածնից քաղաք գա՝ գիշերելու տեղ ունենա:

Բա հո անտուն չի՞ ընկնելու փողոցները թափառի գիշերով:

Ոչ մարշրուտկա, ոչ բենտլի:

Ո՞նց պիտի հասնի Էջմիածին:

Չարացած Լևոնն էր այդպես ծաղրանքով ասում:

Հիմա այդ նոր կառույցն արդեն համեմատաբար ավարտական փուլին էր:

Վարոսը կողքից անցնելիս նայեց ու նկատեց:

Կարծես շատ էլ տպավորիչ է ստացվում:

Հինը՝ ոչ շատ սիրունն ու աղքատիկը, բայց ավանդության խորհրդանիշն իր մեջ կրողը՝ քանդեցին:

Գիտության տաճարը:

Այն էլ՝ լեզվի:

Ո՞րն է հայոց համար ավելի սուրբ:

Քրիստոնեությու՞նը, թե՞ լեզուն:

Այդ լեզվով արդեն խոսում էին, չէ՞, որ քրիստոնեություն ընդունեցին:

Այո, բայց Մաշտոցը, որ այբուբեն ստեղծեց՝ կրոնավոր էր, չէ՞:

Նոր շինությունը կարծես թե ճաշակով է լինելու:

Անարդար քանդի պատմությունը խարանի պես՝ ճակատագրին փորագրած:

Ահա պլյուսերն ու ահա մինուսները:

՜՜՜՜

Գաղթեմ՝ թքած ունենամ, թե կողքի փողոցի շինարարությունն ում տունն է քանդում, որերորդ անգամ մտածեց Վարոսը:

Ապօրինություն ու անշնորհքություն աշխարհում լի:

Մեղք, հանցանք:

Ինչու՞ է Վարոսի մոտ այնպիսի տպավորություն՝ կարծես հենց այստե՛ղ, հենց հիմա՛, հենց այսօ՛ր են դրանք հարձակման ելել, ու հենց իրե՛ն, իր քաղա՛քն ու ա՛զգն են ցեպիտ տվել:

Ինչու՞ է թվում, թե գրեթե բոլորն են այդպիսին դարձել:

Զա՛նց առ, թեթև՛ նայիր, մոռացի՛ր, մանկուրտացի՛ր, հորդորեց իրեն Վարոսն ու մտքի թելը ջնջխեց:

 

Մաս Գ

1.  Սպիտակ թասակավոր պաղպաղակավաճառը

Վարոսը նաև երկատված էր Առնոյի արձանի առիթով:

Նկատել էր՝ որ ժողովուրդը գրեթե հավասարապես կիսված է:

Մի կեսը հավանում է, մյուսը՝ ոչ:

Տեղադրելուց հետո այդ արձանի մասին նույնքան էին վիճում, որքան ավելի ուշ, 2008-ին՝ Տեր-Պետրոսյանի:

Ընտանիքներ էին քայքայվում այդ արձանի, ինչպես նաև հետո՝ Տեր-Պետրոսյանի նկատմամբ համակրանքի-հակակրանքի պատճառով:

Այդ արձանը շատ այլ արձաններից շուտ առաջացավ, դեռ Քոչարյանի փուլում:

Շատերը գիտակ տեսքով ասում էին.

«Ես Առնոյին անձամբ եմ ճանաչել, մոտիկ ընկերս էր, ու պիտի ասեմ ձեզ որ քիթը՝ իսկական Առնոն է:

Էդ ձեռքերի շարժման մեջ էլ մի բան կա»:

Հիմա պիտի խորասուզվեինք քննարկելու՝ թե ինչ է նշանակում քանդակի միջոցով՝ պատմական անձ արտահայտել:

Վարոսը սրտնեղեց:

Ինչը՞ պիտի արտահայտեն:

Մարմի՞նը, հոգի՞ն, դեկորատիվ բնու՞յթը, ցենզու՞րան:

էդ ո՞րտեղ ես էդքան արտասովոր հանճարեղ արձան տեսել որևէ քաղաքում դրած՝ որ էստեղի արձաններից սրտնեղում ես:

Վարոսը սովորություն չուներ ժողովրդի կարծիքը մի կողմ շպրտել:

Հավանում են՝ ուրեմն պատճառ կա:

Ճաշակն իհարկե դժվար բան է:

Ճաշակին ընկեր չկա:

Գուցե իրոք այս անգամն էլ Վարոսի ճաշակն է սխալվում:

Տերյան-Թումանյան այդ անկյունում՝ Կարապի լճի կողմից, 70-ականներին սպիտակ թասակով պաղպաղակավաճառ էր կանգնում:

Սպիտակ, չորսակնանի մեծ արկղով:

Որի կափարիչը որ բացում էր՝ 10-կոպեկանոց փոքր էսկիմոներից գոլորշի էր բարձրանում:

Երեխեքին հաճախ ձրի պաղպաղակ էր հյուրասիրում:

Վարոսն ու դասընկերները դասերից հետո գալիս՝ օգտվում էին:

Առնոյի տեղը՝ թող սպիտակ թասակավորին դնեին:

Մաֆիոզ բուֆետչիկի պես:

Որին, ասում են, անմահացրել են, Թամանյանին միաձուլելով:

Բայց թասակը չկա:

 

1. 15.                      Տգեղիկ

Մութի ու լույսի տարիներ:

Սովետի ժամանակից կիսաքանդ տարածքներն այդպես էլ մնացին երկարաքանդ:

Թփերն աճեցին:

Երևանը կանաչեց ու վայրենացավ:

Օդը մաքրվեց:

Ծիտը, շունը, կատուն, առնետը քաղաքը գրավեց:

Շենքերի համարակալած ֆասադները՝ հին «Արմենֆիլմ» կինոթատրոնի մոտ, մնացին կանգուն:

Սովետը չհասցրեց քանդել:

Առաջին արձաններից մեկը որ դրեցին՝ Կարաբալայինն էր:

Վանոն դրեց:

Հետո՝ Ենգիբարովինը:

Կրկեսի՝ այժմ նույնպես քանդած շենքի մոտ:

Դրանց շարքի վերջում էլ՝ արդեն մի քիչ կարգավորվող Երևանում՝ Առնոյինը:

Կենտրոնն այնօր քարուքանդ էր:

Սկզբում քաղաքը դատարկ էր:

Երբ քիչ լցվեց՝ մարդկանց էին տեղահան անում:

Հյուսիսային պողոտա էին սարքում:

Կենտրոնը լի էր անանցանելի վայրերով:

Օպերան ամբողջն էր կաֆե՝ հիմա մի քիչ ավելի քիչ է մնացել:

Խոտ չէր մնացել Օպերայում:

Ղարաբաղյան միտինգների ընթացքում ինչ տրորել էին՝ հողը չոր էր:

Մերկ կնոջ արձանը՝ Կարապի լճի վերևը դրած՝ առևանգել թե հանել էին:

Հետո հեղինակը վերականգնեց:

Մի հատ էլ քնար դրեց ձեռքի մեջ:

Վարոսի մանկության ժամանակ այդ քնարը չկար:

Վարոսն այդ կնոջ վրա մագլցում էր փոքր ժամանակ:

Չվարանելով, որ ախր մերկ է:

Ընդհակառակը:

Երկար մատը բռնում-խաղում էր:

Հիմա թփուտներով է շրջապատված:

Երևի որ երեխեքը վրան չմագլցեն:

Ափսոս:

Ամենաափսոսը, սակայն, ուռիներն էին լճի շուրջ:

Ուռիներն ամբոխին վատ են դիմանում:

Մեկը կարծեմ մի կերպ դիմացավ:

Մյուսի կեսը զոհվեց, քնձռոտ դառավ, ասես մարտի կատու:

Երրորդն ամբողջութամբ չորացավ ու վերջը կտրեցին:

Ոչ ոք չլացեց այդ ուռիների համար, Վարոսից բացի:

Շատ հետո մի երկուսը կարգի բերեցին:

 

՜՜՜՜

Քաղաքն այնօր ցանցերով էր շրջապատված:

Կարծես մազապուրծ ժողովրդի վախեցած մասն ինքն իրեն որոշել էր ցանցապատել, բանտ նստեցնել կամավոր՝ որ ուրիշ նստեցնող չլինի:

Ցանցի վրա ցանց էր, ցանցի վրա՝ ցանց:

Քանդ, աղբ, ճաղ, ցանց ու թփուտ:

Բաղաքն անանցանելի էր:

Փետրվար-մարտին քաղաքն անասելի կեղտոտ ու անշուք էր:

Գարունը փրկում էր՝ գալիս լվանում-մաքրում-կանաչեցնում:

Հետո ծառ ու ճյուղ էին կտրում:

Որ քաղաքն էլի տգեղանա:

Պատճառաբանում էին, իբր՝ ճյուղ կտրելը ծառին օգուտ էր:

Քաչալ բանակային ծառերը պարտված տեսք ունեին:

Կարծես Արցախում հաղթած ժողովուրդը տանուլ էր տվել Երևանում:

Ցանցերի, թփուտների, աղբի ֆոնին՝ այդ երեք արձանները:

Կարաբալա, Ենգիբարով, Առնո:

Տգեղության կվինտէսսե՞նցիա:

Այսինքն ոչ թե իրենք էին տգեղ:

Կարաբալան՝ Վարոսը չգիտի, գուցե իրոք տգեղ էր:

Վարոսի մայրն ասում է՝ որ ծաղիկ էր մեկնում՝ աղջիկները փախչում էին:

Չգիտես ով միֆ դարձրեց Կարաբալային:

Երևի՝ տղամարդիկ, որոնք աղջիկների այդ հոտառությունը չունեն:

Իրենց աղջիկների տեղը դնելու սովոր չեն, չգիտեն, որ ավելի լավ է ծաղիկ չլինի՝ բայց տղամարդը մաքուր լինի:

Ասենք՝ նայած աղջի՞կ:

Հիմա Վարոսն իր մոր այդ պատմածը ոչ մեկին չի ասում:

Վախենում է, որ ասեց՝ գուցե հասնեն իր հետ հաշվեհարդար տեսնեն:

Քաղաքի սակրալ միֆն ապասակրալացնելու փորձի համար:

Քաղաքում տղա կա՝ ուզում ա Կարաբալա դառնա, դու ասում ես ինքը անմաքուր է՞ր:

Իսկ Ենգիբարովը սիրուն էր:

Ի հակադրություն իր արձանի:

Իսկ Առնոյի «տգեղությունը»՝ եթե այն կար, նման էր այն «տգեղությանը»՝ որի մասին Սարոյանն է ասում:

Երբ նկարագրում է իր հանդիպումը Չարենցի հետ «Երևան» հյուրանոցում:

Ասում է առաջին պահին ինձ թվաց այդպիսի տգեղ մարդ տեսած չկայի:

Բայց հենց սկսեցինք խոսել՝ քիչ հետո ինձ թվաց թե այդպիսի գեղեցիկ մարդու կյանքումս տեսած չկայի:

Խեղճ հյուծված ու հիվանդ Չարենցի պես չէր իհարկե Առնոն:

Բայց եթե տգեղ էր՝ միայն այդ իմաստով:

Բայց երեք արձանն էլ կարծես հատուկ արված լիներ՝ որպես տգեղության գովք:

Այդպիսի պոստմոդեռն՝ ակամայից, չմտածված, ենթագիտակցական պոստմոդեռն տարր կար դրանց մեջ:

Կարծես ժողովուրդն ուզում էր ասել՝ այո, ես այսպիսին եմ:

Տգեղ, հակակրելի, սա՛ եմ ես, ա՛ռ, կե՛ր:

Կարծես ինքն իրենից զզված, ուժասպառ ժողովուրդ:

Որ տգեղությունն ու բանտն ուզում է ազգային փիլիսոփայություն դարձնել:

Կամ ենթագիտակցորեն՝ բողոքում է:

Այդ արձաններով աշխարհին ճչում:

Ես հիվանդ եմ, անառողջ, փրկե՛ք:

Կամ՝ երկուսը միասին:

Ես հիվանդ եմ, գովերգում եմ տգեղը:

Եվ պիտի հպարտորեն ընդգծեմ այդ տգեղը:

Ի՛մ տգեղը:

Բոլորդ տգեղացեք ու եկեք վարի գնանք միասին:

Կամ՝ եկեք ինձ բուժեք, որ էլ տգեղություն չսիրեմ:

Օգնության կանչ այդ արձանները:

Այն օրերին նույնիսկ, ասենք, Իսակովի կամ Բաղրամյանի արձանները որ դրվեցին՝ փրկություն էին թվում Վարոսին:

Գոնե տգեղության կվինտէսսենցիա չէին:

Նորմալ իրենց համար միջին ստատիստիկական քաղաքային լիքը-լիքը մարմնեղ հուշարձան էին:

 

՜՜՜՜

Բայց արձանները չէին՝ որ տգեղության արշավը բեկեցին:

Էլ ո՞վ պիտի լիներ, աղջիկներն էին:

Աղջիկները հասկացան, որ հին, սովետական ձևով չի ստացվի:

Սովետի վախտ երևի կարծում էին՝ կարիք շատ չկա սիրուն լինելու, մեկ ա կառնեն:

Իրենց համար տգեղիկ, սիրելի, թույլիկ աղջիկ էին հաճախ:

Դե եղեռնի ստրեսն էլ էր երևի գումարվել:

Հետո որ տեսան տղերքը կամ ճակատում են զոհվում կամ թողնում-գնում…

Որ տեսան պետք ա իրանք էլ կարիերա անեն, չեն կարա մենակ տղերքի հույսին մնան…

Թափով անասելի սիրունացան:

Ու քաղաքի տեսքը փոխվեց, ինչպես ստրեսից դեռ դուրս չեկած սենյակի՝ որ սակայն պռնկեպռունկ լի է ծաղկեփնջերով:

Եվ նրանց բույրը դուրս է մղում ստրեսը:

Մի քիչ տոթ, մի քիչ խեղդող՝ բայց անհերքելիորեն սիրուն:

 

1. 16.                      Թումանյան

Վարոսը քայլում էր Աբովյանով դեպի Թումանյան, երբ հանկարծ մի նոր արձան տեսավ՝ մերկ տղամարդու արձան:

Էս ե՞րբ հասցրին դնել:

Համեստ առնանդամով տղամարդու արձան էր:

Ֆրեյդիզմի ու գենդերայնության տեսակետից տեսնես սա ինչ է նշանակում:

Մտածել են՝ մերկ կնոջ արձան շատ կա, մի հատ էլ մերկ տղամարդ դնենք:

Չէ որ մենք տղամարդ ազգ ենք:

Կամ՝ հակառակը:

Մտածել են՝ էդ ի՞նչ խտրականություն է:

Միայն մերկ կանանց արձաններ կան:

Բա կանայք մեղք չե՞ն:

Իրե՞նք ինչին պիտի նայեն:

Մի հատ էլ մերկ տղամարդու արձան դնենք:

Մինչ այդ՝ Վարոսի իմացածով, քաղաքում միայն որոշ արձան ձիերն ունեին առնանդամներ:

Մեկ էլ կլորիկ հռոմեացին՝ Կասկադում:

Այն էլ՝ հազիվ նշմարելի:

Գուցե մտածել էին՝ մենք հռոմեացուց ինչո՞վ ենք պակաս:

Այսինքն արգենտինացուց:

Ինքն առնանդամով արձան կդնի՝ մենք չե՞նք դնի:

Տղամարդու արձանը հանգիստ էր:

Առնանդամը՝ տեղը համեստորեն պառկած:

Վարոսի դրույթը՝ որ արձանների դարաշրջանն է գալիս՝ հաստատվում էր:

Տարօրինակ էր, որ փարիսեցի ցենզորները դեռ շուխուռ չէին բարձրացրել այդ արձանի առիթով:

Մի՞ թե այնքան լավն է, որ ձայնները կտրում է:

Թե՞ դեռ չեն նկատել:

Թե՞ վլասծի հատուկ հրահանգով է դրվել՝ անձեռնմխելի է:

 

՜՜՜՜

Աբովյան-Թումանյան խաչմերուկում մի քիչ դես նայեց, մի քիչ՝ դեն:

Այդտեղ նախկինում Արաքս կաֆեն էր:

Գրեթե նույնքան խորհրդանշական, որքան հանճարնոցը կամ «պապլավոկը»:

Վերջերս նորից Արաքս անունով մի կաֆե էր:

Այժմ այն դարձել էր անգլիական կոշիկի խանութ:

Ջանըդ սաղ լինի, Երևան:

Վարոսն անցավ նախկին «Հեքիաթ» կաֆեի դիմացով, նախկին «Անուշ» գաստրոնոմի կողքով, նախկին հուշանվերների խանութի կողքով:

Ամեն կողմում կուրացուցիչ ու անծանոթ ցուցափեղկեր էին:

է հետո՞ ինչ:

Ի՞մ ինչ գործ:

Եթե «Անուշ» գաստրոնոմը քո մանկության մասն է, արդյո՞ք դա նշանակում է որ այն պիտի մնա հավետ:

Մնում էր հին կիսաքանդ շենքի միջի առաջվա Խնկո-ապոր գրադարանն ափսոսես:

Դու որ ուրիշ քաղաքով քայլում ես, բանի տեղ դնու՞մ ես թե որտեղ ինչ է եղել:

Տեղեկություն ունե՞ս:

Բանիդ պե՞տք է:

Այսօր մի բան կլինի, վաղը՝ մեկ այլ:

Ի՞նչ մեծ բան:

Ուրախացիր նոր ցուցափեղկերի առատությունից, լույս ու գույնից:

Հանգստացիր:

Հիսթերիկաների մեջ մի գցվիր:

Երբ, ասենք, նոր շալվար ես գնում, իսկ հինը մաշված է, բայց դեռ կարելի է հագնել՝ ի՞նչ ես անում:

Աղքատի ես տալիս, չէ՞:

Հետո հո չե՞ս ափսոսում տարիներ շարունակ:

Ամեն ինչ փոխվում է, ամեն ինչ հոսում, ասել է Հերակլիտը կարծեմ ութերորդ դասարանի ֆիզիկայի դասագրքի առաջին տողերում:

Իրոք որ, ամեն ինչ փոխվում է, ամեն ինչ հոսում:

Վարոսի ուղեղում և աներձագերի դարաշրջանի Երևանում:

 

1. 17.                      Օպերա-1

Վարոսը հասավ Կարապի լիճ ու մտածեց՝ ինչպես այն զգալ:

Ու հասկացավ՝ որ ուզում է զգալ Օպերայի բակը:

Մարդ շատ չկար:

Մի քիչ երեխա, մի քիչ երիտասարդություն, մի քիչ տարեցներ՝ նստարաններին:

Վարոսը կանգնեց Օպերայի հրապարակի մեջտեղն ու մի խորը շնչեց:

Նա այն բակ էր կոչում:

Դա իր մանկության՝ Օպերայի բակն էր:

Վարոսը զգաց, ինչպես են իր թևերը բացվում:

Ձախ արմունկն արդեն մի քանի ամիս է ցավում էր:

Վարոսը չէր հասկանում ինչից:

Ամեն օր մարզանք էր անում՝ չէր օգնում:

Հիմա թևերը բացեց ինքնաթիռի պես ու մի հատ վազեց երեխեքի պես:

Ու ցավն անցավ:

Ուրեմն նեղվածքից էր:

Ուրեմն իր, թվում է, ընդարձակ բնակարանն էր նեղվածք:

Եվ այն, որ տնից դուրս գալու միայն այսքան հստակ ճամփա կար:

Եվ՝ գառլախությանը հարմարվելու այդ անելանելիությունը:

 

՜՜՜՜

Օպերան, փառք աստծո, փակ չէր:

Երեխեքն ու ջահելները մի քիչ, շատ քիչ զարմացան հասուն էս տղամարդու մեն-մենակ ինքն իր հետ ինքնաթիռ-ինքնաթիռ խաղալուց:

Իսկույն մոռացան:

Տե՞նց մազալու բաներ էին տեսնում իրենք վերջերս Երևանում:

Անցնող տղերքից մեկը՝ խելոք աչքերով, հատկապես ուշադիր նայեց:

Վարոսը հասկացավ, թե ինչու:

Ինքն ախր տարիքով՝ օլիգարխի կամ գոնե նախարարի տարիքի էր:

Կամ գոնե՝ հարուստ սփյուռքահայի:

Պահվածքով էլ պակաս չէր՝ ահա, ինքն իր հետ ինքնաթիռ-ինքնաթիռ էր խաղում:

Մինչդեռ իր տիպական հայի սև համեստ թուրքական հագուստ-կապուստով ու աչքերի միջի անապահովությամբ՝ սովորական մարդու էր նման:

Տիպական միտինգացվի:

Տղան ինքն իրեն հարց տվեց. սա տեսնես ո՞վ է:

Տղան հասկացավ, որ իրեն հասկացան:

Շփոթվեց ու անցավ:

 

՜՜՜՜

Փոխարենը զույգ ոստիկանն իբր պատահաբար քայլերը Վարոսի կողմն ուղղեցին:

Վարոսը հանգիստ, սեփականատիրոջ տեսքով ճեմում էր Օպերայի բակով:

Չնայած այդ տեսքն էլ սադրանք էր:

Նրանք անշտապ մոտենում էին:

Ասես պատահաբար իր կողմը քայլելով:

Վարոսը նրանցից մի կաթիլ անգամ չէր վախենում:

Տե՞նց ոստիկանների հախից էր եկել Մոսկվայում խոպանի՝գաստարբայտի վախտերովը:

Էստեղի ոստիկանները դեռ շատ հացուպանիր պիտի ուտեին, որ էնտեղին հավասար դառնային գազանության ու տմարդիության իրենց կարողությամբ:

Էստեղ՝ ի՞նչ, շատ-շատ տարին մի տասը մարդ հոշոտեն-չհոշոտեն, իսկ էնտեղ՝ օրը հազարներ:

Էստեղի երեխեքից ոչ զգուշանալ էր պետք, ոչ էլ վախել էր լինում:

Բայց խոպանի տարիներից մնացած զգուշավորությունը հզոր էր:

Ոստիկան տեսնելիս՝ ճամփեն փոխել:

 

՜՜՜՜

Շան մի գազազած տեսակ կա:

Էսօր Երևանում հարուստ երեխեքն այդ տեսակը շատ են սիրել ու մանավանդ՝ անդնչակալ զբոսնեցնելն են գերադասում:

Գազազած բուլտերյերի հատուկ մի տեսակ կա:

Որ աչքերին նայեցիր՝ արյունակալած, բորբոքված՝ փսլինք թափելով վրադ է նետվում:

Թե բանի տեղ չես դնում, թեկուզ վրադ սևեռվի ու գռմռա՝ հանգիստ թողնում է անցնես:

Գուցե նրանից է կատաղում, որ մարդու աչքերին երկար նայել չի՞ կարողանալու:

Ռուս ու հայ ոստիկանները վերջերս այդ սկզբունքով էին առաջնորդվում:

Վարոսն առաջին անգամ որ նկատեց որ հայ ոստիկաններն էլ են այդ սկզբունքին անցել՝ ուրախացավ:

Ուրեմն պրոֆեսիոնալացել են:

Ուրեմն հաստատ գիտես, ինչպես վարվես նրանց հետ:

Բանի տեղ մի դիր՝ ու հանգիստ կողքներովը կանցնես:

Ոստիկանավարժանքի ամերիկյան որևէ հատուկ դասագրքում գրած է, որ եթե մարդը քեզ նայեց՝ ուրեմն կասկածելի է:

Ուրեմն ինչ-որ բան է թաքցնում:

Եթե քեզ արհամարհում է, չի նկատում՝ ուրեմն անմեղ է:

Այդպես օձն է մկանը կամ բանդեռլոգին հիպնոսացնում:

Էդպես օտարված պետության անանուն ու անհասցե ուժը՝ ցավ պատճառել, կյանքից զրկել, ուզում է անակոնդայի հիպնոսացնող ուժ ունենալ:

Կամ որ համարեն՝ որ ունի:

Բոլոր նրանց հանդեպ՝ ում պիտի ճզմի:

Ու թե իր հիպնոսին չես ենթարկվում՝ ուրեմն դեռ ճզմելացու չես:

՜՜՜՜

Վարոսն ուրեմն շվշվացնելով անշտապ մի կողմ քայլեց իր ամենա-անկախ, ամենածանրակշիռ, ամենաղեկավար քայլվածքով:

Հայացքը խնամքով նրանցից մի կողմ տանելով:

Իբր անկախ հայացքով իր կալվածքը «չափագրելով»:

Էլի մի անկապ բառ, որ վերջերս Երևանը կալել է:

Քանզի «կադաստրն» ու ուրիշի ունեցվածքը հափշտակելուց առաջ «չափագրելը» կարևորագույն գործերից են դառել ռուբլահիվանդ, չէ, էս դեպքում՝ դրամակատաղ էս երկրում:

Նրանք կրնկի վրա շրջվեցին ու մի ջահելի կանգնեցրին:

Ահա, մտածեց Վարոսը, ջահել թե չես ու շրջանից թե չես եկել կենտրոններում թափառում՝ Երևանում ապահով ես:

Էստեղի միլիցան քեզ հարգում է:

Փառք աստծո դեռ հեռու ենք Մոսկվաներից:

Չնայած կամաց-կամաց վայ թե էդ ուղղությամբ գնանք:

Ավտո կանգնեցնելը մի քիչ, համեմատաբար, թարգեցինք՝ մարդ կանգնեցնելով կփոխարինենք:

Շատ էլ հավես:

 

՜՜՜՜

Վարոսը քայլեց դեպի Թումանյանի արձանը՝ ոստիկաններից ու իրենց կանգնեցրած տղայից մի կողմ:

Ինքը հիմա պիտի մոտենար էդ ոստիկաններին ու սկանդալ աներ, հարցներ, թե էդ խեղճին ինչի են կանգնեցրել:

Կողքներովը մարդիկ էին անցնում ու բանի տեղ չդնում կամ էլ երեսպաշտորեն մտածում՝ իմ միլիցիան իր գործին է:

Գուցե ահա պոտենցիալ հանցագործ է բռնել:

Վերջերս քաղաքում բնակարանային գողերի շայկա էր առուդոված անում:

Ճիշտ է ոստիկանապետին փոխելուց հետո գամերը քաշեցին՝ բայց ով գիտի, գուցե էս տղեն էլ նրանցից մեկն է:

Վարոսն իրեն ատեց:

Հետո իրեն ասաց՝ ես երկու երեխայի տեր, պատերազմ տեսած մարդ:

Ես պիտի՞ ինքս ինձ գառլախացնեմ:

Ու հաստատուն շուռ եկավ՝ որ մոտենա էդ նագլիացած երեխեքին ամոթանք տա:

Որ էն ջահելին հանգիստ թողնեն:

Լավ չհասկացավ՝ բախտը ժպտաց, թե ծաղրեց:

Կանգնած ոստիկաններից մեկի գլխարկի տակից կյաժ մազափունջ էր ծիկրակում:

Սկզբում աչքին չհավատաց:

Մի հատ էլ նայեց՝ այո, սխալվելն անհնար էր:

Էդպիսի գալիֆե տղերքի մոտ չի լինում:

Էն կյաժ աղջիկն էր մայոր:

Էն որ հեռուստացույցով հաճախ են ցույց տալիս:

Չգիտես, Վանոյի ժամանակներից սխալմամբ մնացած միակ աղջիկ ոստիկանը՝ թե էս նոր ոստիկանապետը հասկացել է, որ հինը լավ մոռացված անցյալն է, որ «բարուց բարի չեն փնտրում»:

Ու որոշել է Վանոյի ավանդույթը վերականգնել:

Ու նոր ծտեր, ծիտիկներ, փեշիկներ է հավաքագրել:

Վարոսը կանգ առավ:

Ծիտ-փեշիկի հետ կռիվ անելու կարիք չկար:

Փեշիկից շրջանային տղային ոչ մի սպառնալիք սպասելի չէր:

Կամ ինքն իրեն էդպես արդարացրեց:

Ստալինի դարից հետո՝ դեռ դարեր շուտ էր, որ ծտեր-փեշիկներն էլ գազանանային:

Չհաշված մի բուռ դատախազուհի-դատավորուհի:

Էն էլ զուտ դրամակատաղ, ոչ իրական գազան:

Ստալինի վախտով մի երկու էդպիսի դեպք եղել էր՝ հերիք:

Պատմությունը ջնջել-տարել էր:

էդ էր պակաս:

Աչքով չտաս, մտածեց Վարոսը:

Էդ փորձանքն էլ գա մեզ կալի:

Ու իրենից զզվեց, որ միշտ վատից էլ ավելի վատը կարող է հստակ երևակայել:

Ու կարծես ապացուցված զգա իր այդ անհիմն երևակայածը:

Ինչ զզվելի խասյաթ:

Աստված հեռու պահի:

Բայց վայ թե դա էլ է սպասվում:

Բայց չէ, չի կարող պատահել:

 

1. 18.                     Կարապի լիճ-կինո «Պիոներ»

Կարապներին վերջերս էին տարել:

Աշունը տաք դուրս եկավ:

Լճի ջուրն ուշ իջեցրին:

Մինչև վերջերս մեծ էկրան էր կպցրած լճի մեջտեղով:

Ռուսական համերգներ էին հեռարձակում:

Հիմա էկրանը հանել ու սահադաշտն էին նախապատրաստում:

Վարոսը նայեց դեպի Հյուսիսային պողոտայի լուսավոր երախը:

Մի քիչ էլ ներքև՝ արդուկ-շենքերի էն հրապարակից դեպ Տերյան՝ վերջերս համբավ հանած հոյակապ, քչաքանակ ոչ գառլախային լահմաջուանոցն էր:

Էն շենքի տակ՝ որ ուզում էին քանդել ու բնակիչները ոտքի ելան ու չթողին:

Ժամանակավորապես առկախված է ճակատագիրը:

Ամառային կինոթատրոնի պես:

Վրան էլ դեռ մի երկու «Սոս» պլակատ մնացել է:

Մութ ուժերի դեմ վերջնական հաղթանակ էս քաղաքում չկա:

Միայն ժամանակավոր:

Պայքար, պայքար անընդմեջ:

 

՜՜՜՜

Վարոսն ինքնաբերաբար փողոցն անցավ որ գնա էն կողմ:

«Հին Երևան» ռեստորանի մոտ կառավարական ավտոներ էին կանգնած:

Ռեստորանից արտասահմանյան հյուրեր էին դուրս գալիս:

Ոստիկանը չեստ էր տալիս:

Ակտիվորեն շաղակրատող ծերուկների մեջ Վարոսը նկատեց հեռուստատեսությունից հայտնի մի երկու աներձագ:

Երեսը շուռ տվեց:

Որ չընդհարվի՝ ճիշտ ինչպես ոստիկանի տեսնելիս՝ աչքերը մի կողմ տարավ:

Դեմն եկող մարդն ուշադիր նայեց իրեն:

Երևաց որ ինչ-որ բան է մտմտում:

Երևի Վարոսի տեսքը կասկած էր հարուցում, որ սրան արժե բարևել:

Փորձում էր հիշել, երևի:

Ծանո՞թ է Վարոսը, թե՞ ուղղակի պատճառ կա, որ մարդ իրեն տեսնելիս ուզում է բարևել:

Գուցե երևանցի՞ է, որ եկվորին ակամայից պատկառանք է ներշնչում:

Պահ պահ, չէ մի չէ:

Վարոսը գիտեր, այդ մարդն իրեն որտեղից է ճանաչում:

Մի քսան տարի առաջ՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեի նիստերի ժամանակ, երբեմն Վարոսն էլ էր ներկա լինում գործով:

Այդ մարդուն տղերքից մեկը բերեց:

«Մատակարար է, ինչ պետք լինի՝ ասեք գետնի տակից ճարի»:

Այն օրերին իրեն Վքո էին ասում:

Իր շան անունով:

Հիմա Վքոն Եվրոպայի Խորհրդի բարձրաստիճան պատվիրակությանը ցտեսություն ասեց:

Նրանք էլ իրեն ասացին. «Մենք երբևէ չէինք պատկերացնում, որ Հայաստանի գլխավոր մատակարարն այսքան կիրթ անձնավորություն է:

Նույնիսկ գիտի Շառլ Ազնավուրն ով է:

Նույնիսկ Փարիզում ոչ բոլորը գիտեն Շառլ Ազնավուրն ով է:

Միայն բարձրաճաշակ ու կիրթ մարդիկ»:

Նստեցին ավտո ու գնացին:

Վքոն էլ վերջին վարանոտ հայացքը Վարոսի վրա նետեց, նստեց իր ավտոն ու գնաց:

Վարոսը նրան օգնության չհասավ:

Ոստիկանն ուզում էր Վարոսին հրել:

Բայց նկատել էր Վքո Մառլենիչի հայացքը:

Չհրեց:

Զուսպ դիմացավ:

Չնայած Վարոսն անկապ կանգնել էր մեծամեծների ամբոխում, ասես ուրվական:

Աչք էր թարթում:

Ու չնայած ոստիկանը մյուս բոլորին հրում էր ու հրահրում՝ որ արագ անցնեն:

Չխցանեն վիպերի փոխհրաժեշտը ռեստի դեմը:

Տարեց ոստիկան էր:

Դեղնակտուց չէր:

Շեֆերի հայացք կարդալ գիտեր:

Կյանքից բան էր հասկանում:

Տեսել էր 1988, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, 1996, 1998, 1999, 2003, 2007, 2008, 2012 և նույնիսկ, նախօրոք, 2013:

Բայց միշտ՝ փեղկի մյուս կողմից:

Վայ թե կարգին մարդ է, ուրեմն, թե այդքան բանի մեջ եղել է ու ընդամենը մինչև մայոր հասել, մտածեց Վարոսը:

Ոստիկանը նրա հայացքը կարդաց ու լուռ համաձայնեց:

Բայց Վարոսը հմուտ քողարկվող էր:

Մի պահ առաջ Վքոյի առիթով մտքով անցել էր՝ «տեռորիստ չլինեի՞ բա, մի հատ նագան բա չունենայի՞, սրա վերջը հենց էստեղ տայի»:

Դա վրիպեց մայորի ուշադրությունից:

Թե չէ այդպես հանգիստ չէր թողնի, որ Վարոսը թողնի գնա:

Վերջերս Վարոսը հաճախ էր զգում, որ նագանի կարիքից ձեռները քոր են գալիս:

«Կամաց-կամաց դառնում եմ Նաիրի Հունանյան», քամահրանքով ինքն իր հասցեին՝ մտածեց Վարոսը:

Մյուս կողմից՝ միգուցե մայորն այնքան մարդու մեջ էր կարդացել այդ զգացումը՝ որ դա արդեն վտանգ չէր, այլ կարծրատիպ:

Բոլորն էլ գիտեին որ բոլորն ուզում են բոլորին սպանել:

Մանավանդ վլասծին:

Բայց ուզելն ու անելը տարբեր բաներ են:

Գուցե մայորն ինքն էլ էր նույն բանը մտածում իր անհայտ հոգու խորքում:

Բայց իրեն զսպում էր՝ հանուն պետականության կայացման:

Ինչպես և Վարոսը:

Ափսոս, ոչ բոլորն էին զսպում:

Իսկ փարիսեցիները սուտ խրատ էին կարդում.

«Որտեղի՞ց մեր ժողովրդի մեջ այդպիսի ատելություն»:

Գուցե ուրիշների նմանատիպ զգացումներին մայորը նույնպես սովորել էր հանգիստ վերաբերվել:

Քանի դեռ իր աչքերի մեջ չեն նայել ու իր միջինը քսի տվել:

Ռեստորանից վիպերի ելքից առաջացած ժխորը նրանց հեռանալու հետ կտրուկ հանդարտվեց:

Վարոսը վերջին հայացքը ձգեց Հյուսիսային պողոտայի կողմն ու այն կողմ չգնաց:

Համադասարանցիների տների գերեզմանոցն այցելելու հավես չուներ:

Ռեստորան դարձած կինո «Պիոների» վեցանկյուն պատուհանները տեսնելու ու սիրտը ճմլելու հավես չուներ:

Աստված վիպերից հեռու:

Ամեն հանդիպում՝ ստրես էր Վարոսի համար:

Մի կողմից ուզում էր իրանց մտածելը հասկանար՝ մյուս կողմից իրանց հենց մենակ տեսնելուց արդեն ուզում էր փախներ:

Կամ կրակեր:

Էս պուճուր պետության մեջ ոնց են կարեցել վլասծի՝ մարդու մեջ ստրես առաջացնելը տենց հենց սկզբից, տենց հիմնավոր, տենց հիմնահատակ դնել, զարմանում էր Վարոսը:

Իրանք էլ երևի իրանցից գոհ են էդ հաշվով:

Երևի հատուկ շկոլա են անցնում՝ որ ըտենցը լինեն:

 

1. 19.                      Երազը

Տարին մի երկու անգամ մի կրկնվող երազ էր տեսնում:

Իբր կինո «Պիոներ» է եկել, բայց տոմսարկղը չգիտես ինչու փակ է:

Տոմսը դիմացի մայթի խրճիթանման տներում են վաճառում՝ որտեղ իր դասընկեր Սվոն էր ապրում:

Ինքը մտել է Սվոյենց բակ ու շուրջն է նայում:

Տեսնում է թենիսի սեղանի վրա տոմսեր են շարած ու վրաները քար է դրած:

Որ քամին չտանի:

«Ինձ մի տոմս տվեք», ասում է Վարոսն անծանոթ կնոջը:

Աչքերով փնտրելով, թե երբ Սվոն տնից դուրս կգա ու կբացատրի, թե ինչ է կատարվում:

Կինն ասում է՝ «Պիտի սպասես, տոմս չկա, շուտով կինո «Պիոներից» էլի մի դաստա կբերեն՝ կտամ»:

«Բա սա ի՞նչ է», ասում է Վարոսը հանդիմանող տոնով, ցույց տալով թենիսի սեղանի վրա քարի տակ դրած տոմսերը:

«Սրանք արդեն վաճառված են», ճղճղում է կինը:

«Որ բան են ասում՝ հասկացիր, տոմս չկա, հեսա էլի կբերեն, քեզ էլ կհասնի:

Շատ ես շտապու՞մ»:

Ու Վարոսը շուրջն է նայում ու տեսնում, որ Սվոյի տնից, Սվոյի մոր փոխարեն, մի կնիկ է դուրս գալիս:

Կեղտոտ փաթաթաններով փաթաթված:

«Դու ո՞վ ես», ասում է Վարոսը:

«Ես Կարաբալայի կնիկն եմ», ասում է պառավը:

Վարոսի քիթը ճմլված մանուշակների ծաղկեփունջ է խցկում:

«Տես ինչ լավ հոտ է գալիս, առ, զեղչով կտամ»:

Ճմռթած մանուշակի թաց հոտ է գալիս ու մի ուրիշ հոտ, դժվար տանելի:

Վարոսը չի դիմանում, դուրս է փախչում էդ բակից:

Մտածում է՝ դրսում սպասեմ:

Որ տոմսի նոր կապուկ բերեն՝ նոր կգնամ կառնեմ:

Մինչև ցերեկվա երկուս աշխատող հացի խանութի, Լալայանց նրբանցքի, իրենց դասարանի Թաթոսի տան ու հրաձգարանի մոտի անմայթ մայթով բարձրանում է Թումանյան խաչմերուկ:

Խաչմերուկի անկյունում լուսանկարչատան ցուցափեղկն է ու կինո «Պիոների» մշտական աֆիշը:

Աֆիշին գրած է «Ջեկ վ ստռանե չուձես» մուլծիկի անունն ու մեկ էլ մի հատ ֆիլմի անուն:

Ու ինքը հենց էդ ֆիլմն է եկել նայելու:

Բայց այդ անունը Վարոսի երազում չկա:

Միայն հիշում է, որ նման է «Պրիզնանիե կամիսսառա պալիցիի պռակուռոռու րիսպուբլիկի» բառերին:

Թե՝ «Ինչու են ուտում վայրի խոզերը» ֆիլմի վերնագրի բառերին:

Թե նման մի բանի:

Փորձելով հասկանալ, թե ֆիլմի անունն ինչ է՝ Վարոսն աֆիշի կողքի բակն է մտնում:

Այստեղ ապրում են՝ լուսանկարիչը, Վարոսի համադասարանցի Սերժիկն ու Վարոսենց ընտանիքի ու քաղաքի կեսի դերձակ՝ հայտնի վարպետ Լևոնը:

Սերժիկը տանը չէ:

Իր մայրն ասում է.

«Տղաս գնացել է շախմատ պարապելու, ու գիտես ինքը էլ երբեք քեզ հետ շախմատ չի խաղա, որովհետև ինքը դպրոցը փոխեց՝ գնաց մաթեմատիկական թեքումով»:

Ու իրոք էդպես է:

Սերժիկն էլ երբեք չեկավ իրենց դասարան:

Կորավ-անհետացավ Սերժիկը:

Տարիներ հետո Վարոսը նրան հեռուստացույցով տեսավ:

Բողոքելիս, որ իր տունն ավիրել են:

Մորուքավոր էր դարձել:

Չնայած շախմատ խաղալուն՝ վլասծի ֆավորիտ չէր:

Այդ պարագայում իր երազի մեջ Վարոսը մտնում է դերձակ Լևոնի մոտ:

Լևոնն իր շալվարն է ձևում ու ասում է.

«Շուտ ես եկել, դեռ մի երեք օր կքաշի, մինչև ցնցոտիներդ վրիցդ հանես:

Էդ ի՞նչ վիճակի ես, էդ ի՞նչ հոտ ա վրիցդ գալի, դու հո Կարաբալան չե՞ս:

Աղջիկներին կվախացնես, այ գյադըմ, գնա լվացվիր»:

«Փորձել պե՞տք չի», անհույս ասում է Վարոսը:

Գիտի, որ դերձակ Լևոնը թույլ չի տա իր կեղտոտ հալով՝ այդ հոյակապ շալվարը փորձել:

Ու զարմանքով տեսնում է՝ որ իր մայրիկի համար շալ գործող Մադինե խանըմը՝ որ իրականում այնօր՝ Վարոսի մանկության մեջ՝ լրիվ ուրիշ տեղ էր ապրում՝ այստեղ է, Լևոնի տանը:

Ու իրեն ասում է Մադինե խանըմը.

«Վարոս ջան, լավ է եկար, մայրդ հեռու է՝ ոչինչ, ես այս շալը քեզ վրա կգցեմ-կփորձեմ:

Ոչինչ որ կեղտոտ ես, ես զզվող չեմ»:

Ու սպիտակ երկար շալ է գցում Վարոսի վրա:

Վարոսի մոր համար իր գործած հայտնի շալը՝ սպիտակ ծոպերով:

Անծայրածիր այդ շղարղը, որը հետո նրանից գնած արծաթե գոտիի հետ միասին լավ թանկ վաճառեցին ցուրտի ու մութի տարիներին:

Իսկ գոտին նրանից գնել էին՝ երբ նա գաղթում էր Մոսկվա, «Բաքվում ինձ կսպանեն, ասում էր, ինձնից ի՞նչ բաքվացու»:

Գնաց Մոսկվաներում-բաներում կորավ-պրծավ:

Ինչ ուներ-չուներ շտապ վաճառում էր:

Վարոսը չի սիրում այդ օրերը հիշել:

Դե, շալը հասկանալի է:

Վերմակն է խեղդում, քնի մեջ Վարոսը շոգած է լինում:

Կոծկեցին իրեն մակոնդոյան համընդհանուր մոռացության շղարշի տակ:

Ամնեզիայի, մանկուրտիզմի, ծովի սպիտակ սավանի:

Միակ բանը, որ չարչարում է՝ ֆիլմի անունն է:

Ոչ մի կերպ չի կարողանում տեղը բերել:

Մեկ էլ՝ ճմռթված մանուշակի թաց հոտը:

 

Մաս Դ

1. 20.                      Օպերա-2. Մարիա

Գաղթեմ, մտածեց, գաղթեմ՝ ու թքած ունենամ թե որտեղ ինչ են քանդում ու սարքում:

Ինքս քանդեմ ու սարքեմ:

Հրեն՝ Մոսկվայի «Երևան պլազայի» տեղը վայ թե էլի էդքան երազ ու առասպել ու ճակատագիր է թաղվել:

Զատո սարքողը միլիարդատեր է:

Ու թքա՞ծ ունի օտարի տանն ինչ է քանդել-սարքել:

Էս բեռլուսկոնցիներն էլ՝ էստեղ թքած ունեն:

Ի՞նչ վատ ա, որ, մտածում են:

Ի՞նչ անսիրտ, նեխած, անհոգի, ապական անձ ես դու, ա՛յ Վարոս:

Փոխանակ գոնե մի քիչ ուրախանաս որ կյանքը մի թեթև դասավորվել ա, տղերքն էլ կողքից ապրուստ են դիզում:

Դառնանք փառք տանք որ Օպերայի բակը գոնե ժամանակավորապես ազատ է:

Հրեն՝ արմունկիս ցավն էլ անցավ ազատությունից, ինքն իրեն ասաց Վարոսը:

Թե չէ էն օրերը:

 

՜՜՜՜

Վարոսը հիշեց ինչպես էին օկուպացրել Օպերայի բակը:

Սկզբում՝ միտինգավորներն իրենց վրաններով:

Դա ոչինչ, զուռնա էին նվագում, երգում-պարում-ուրախանում:

Ճառեր ու հայհոյանքներ ասում:

Հետո երբ նրանց գլուխները ջարդելով քշեցին՝ սկզբում զինվորները շրջապատեցին:

Իսկ հետո միանգամից էդ ֆիռման սկսեց շինարարությունը:

Անթափանց ցանկապատով շրջապատեցին:

Վարոսը գալիս, ցանկապատին մոտենում, ծակ էր փորձում գտնել-տեսնել այնտեղ ինչ է կատարվում:

Զինվոր-ոստիկան հասնում-քշում էին:

Նայել չէր կարելի:

Բեռլուսկոնյան էդ ֆիռման տակը քանդել էր:

Բեռլուսկոնիան ցեպիտ էր տվել:

Պրծում չկար:

Մի քանի տարի Վարոսի աչքը ոնց որ հանած լինեին:

Շանը որ տնից քշում են ու չեն սպանում՝ էդպես տան դեմը նստում վնգստում է:

Ոռնում:

Ուզում է հետ գա:

Էնքան է ոռնում, մինչև թխկացնեն:

Չի փախնում, հնազանդ սպասում է որ թխկացնեն:

Վարոսը գիշերները գալիս էր զգուշությամբ Օպերայի բանտախցի շուրջը պտտվում, հոտոտում:

Ներսից մետրոյի հոտ էր գալիս:

Միլիցեքը վրա էին հասնում:

Փախնում էր:

Ի տարբերություն հավատարիմ շան:

Մի օր տղայի ֆեսյբուքով (ֆեյսբուք արդեն, փառք աստծո, կար) տեսավ որ Թումանյանի ու Սպենդիարյանի արձանները դրել են բեռնատարների վրա ու տարել:

Լեղապատառ եղավ:

Գոռաց:

Կինը վազեց-մոտեցավ՝ ի՞նչ է եղել, ա՛յ տնաշեն:

Հա, ի՞նչ մեծ բան:

Էս մի հիմարության պատճառով պիտի էդքան հուզվե՞ս, գլուխն էլ քա՛րը, ինչ ուզում են անեն:

Ու ձախ ձեռքը սահուն շարժումով տարավ դեպի կոմպյուտերի էկրանին սառած՝ բեռնատարներին բազմած Թումանյանն ու Սպենդիարյանը:

Վարոսը կնոջ ու տղայի աչքի առաջ ուշքը կորցրեց:

Տարան հիվանդանոց:

Էդ օրերի քյարն էն եղավ՝ որ դրանից հետո մի տարի չծխեց:

Հետո չդիմացավ, էլի կպցրեց:

 

՜՜՜՜

Ընկերները տուրիստական ֆիրմա էին բացել:

Մի երկու տարի փող կուտակեց՝ գնաց Թուրքիա:

Իր պապենական գյուղը տեսնելու:

Թուրք ուղեկցողը կյանք տեսած տարեց տղամարդ էր:

Իրենք որ ֆոտո էին անում՝ աչքերը շուռ էր տալիս:

Ասաց ես տեղը գիտեմ:

Տարավ Վանա ծովից վերև, վերև, այնպիսի զառիթափով՝ որ վերջին մասը պիտի ոտքով գնային:

Ավտոբուսիկը չէր զորում:

Վարոսն ու Ժնևից ժամանած Մարիան բարձրացան զառիթափն ու դուրս եկան յայլա:

Մարիան Վարոսին ընկերացավ:

Պատմում էր ինչպես ինքնուրույն, մեն-մենակ գնացել էր Կեսարիա ու գիշերով հյուրանոցից ման գալու դուրս եկել:

Հետևից տղերք էին ընկել:

Ինքը փախնում էր, հետապնդում էին, ու մեն-մենակ էր էս թուրք աշխարհում ու կարծում էր՝ կհասնեն-կհոշոտեն:

Բայց եկան-հասան, բռնեցին ու առոք փառոք հյուրանոց հասցրին:

Դու ո՞վ ես, ասացին, ասաց հայրս քուրդ է, մայրս՝ հայ:

Հո չէ՞ր խաբելու:

Մայրը հորը հաղթել՝ Մարիային հայ էր դարձրել:

Կեսարացի թուրք թե քուրդ տղերքն ասացին մենք քեզ հայ լինելու համար չէինք հետապնդում:

Մենք հայերին հարգում ենք:

Մեր քաղաքում մի ամբողջ հայ է ապրում:

Անձամբ:

Շատ հարգարժան մարդ է:

Էդպես ջահել աղջիկ ու՞ր ես գիշերով ելել մեր քաղաք ֆռֆռում, էստեղ հազար ու մի շուն ու գել:

 

՜՜՜՜

Զառիթափով որ շնչակտուր ելան՝ քուրդ երեխեքը վազելով եկան շրջապատեցին:

Ուղեկցեցին գյուղամեջ:

Մյուս տուրիստները դանդաղ էին բարձրանում:

Կով ու ձի լուսանկարելով:

Ներքևում սփռված Վանա ծովի սպիտակ հանդարտ սավանով հիանալով:

Մինչ նրանք կհասնեին՝ Վարոսն ու Մարիան մագլցեցին ժայռի գագաթն ու հասան ավերակներին:

Մատուռի մի մնացորդ կար:

Մեջը քուրդ երեխեք էին խաղում:

Հին դասագրքի էջեր էին շպրտած:

Քամին ծակից ներս գալիս էջերը թերթում էր:

Օքուլ, աննեմ, բաբամ, վաթան:

Վարոսն ու Մարիան մատուռից դուրս եկան:

Ձախ կողմը՝ մինչև դեպի ծով տանող զառիվայր, ցածր, մաշված սպիտակ ավերակների հետքեր էին:

Լպստած լերկ ոսկոր:

Աջ կողմը՝ սարալանջն ի վեր, քառակուսի սպիտակ տապանաքարեր:

Երեխեքից մեկը մոտեցավ թե՝ էս ինչու՞ եք էստեղ եկել, տեսարժան վայրը ներքևն է:

Մարիան հարցրեց. իսկ էստե՞ղ ինչ է:

Էստեղ գերեզմանատուն է, ասաց քուրդ տղայիկը:

Ի՞նչ գերեզմանատուն է, ասաց Մարիան:

Մեր գյուղի գերեզմանատունն է, ասաց տղայիկը:

Իսկ դուք ո՞վ եք:

Մենք հայ ենք, ասաց Մարիան:

Տղայիկն ուշադիր նայեց:

Հա, գիտեմ, մի ժամանակ էստեղ հայեր շատ կային, ասաց:

Իսկ ա՞յս կողմն ինչ է, ասաց Մարիան ու ցույց տվեց փլատակները:

Սա փլատակներ են, ասաց տղայիկը:

Իսկ ինչու՞ այստեղ տապանաքարեր չկան, ասաց Մարիան:

Տղայիկը ժպտաց. էդ ի՞նչ ես ասում. բա փլատակներում մարդ կթաղե՞ն:

Փլատակներում մարդ թաղելը գառլախ է:

Մի բան հարցնեմ, եթե կարելի է, ասաց տղայիկը, հարցական ժպտալով:

Երևում է, մեջը եռող հարցը հուզող էր ու վաղուց էր ծնվել:

Հարցրու, ասաց Մարիան:

Մեզ մոտ ասում են՝ դուք, հայերդ, ձեր մեռելներին չեք թաղում, ճիշտ է՞:

Ո՞նց չենք թաղում: Բա ի՞նչ ենք անում:

Մերոնք ասում են՝ վառում եք: Դա ճիշտ է՞:

Ոչ, դա ի՞նչ հիմարություն է: Մենք էլ ձեզ պես թաղում ենք, ասաց Մարիան:

Բա որ թաղում եք, էստեղ էլ ապրել եք, ինչու՞ ձեզնից ոչ մի գերեզման չկա, ասաց տղայիկը:

Սա էլ մեր գերեզմանն է, հուսահատ ասաց Մարիան ու ձախ ձեռքը սահուն շարժումով դեպի փլատակները տարավ:

Չնայած փլատակներում մարդ թաղելը սխալ է:

 

1. 21.                      Մտահորիզոնի գերեզմանը

Մի օր անթափանց ցանկապատը մի քիչ ավելի թեթև դարձավ:

Հերթապահող կարմիր բերետավորների քանակը քչացավ:

Վարոսը եկավ, ծակից նայեց ու աչքերին չհավատաց:

Օպերայի գլխին անտեննաների անտառ էր տնկած:

Պենտագոնացած Օպերա:

Հետո Թումանյանի ու Սպենդիարյանի արձանները հետ բերին:

Հետո մի օր հանկարծ տեսնի՝ Օպերայի բակի մուտքն ազատ է:

Մի երկու օր չէր ուզում ներս գնալ:

Գալիս մուտքի մոտ կանգնում, մլավում, հոտոտում ու իր ճամփեն շարունակում էր:

Խորթացել էր:

Վերջը իրեն հաղթահարեց:

Զգուշությամբ, ինչպես հիվանդը երբ հիվանդանոցից նոր է դուրս գրվում,  երերալով մտավ բակ:

Մի քանի քայլ արեց:

Հրապարակը կտրել նորից էին դրել:

Այգու ափերից բաժանված էր մետաղյա մանր ճաղերով պատված փոսով:

Օդափոխիչ էր երևի:

Կարապի լճից հրապարակ մտնելու համար՝ ծառուղու ճամփեքը մինչև վերջ չէին գալիս:

Բեռլուսկոնյան-աներձագային ալյանսի քաղաքաշինության ոճն էր:

Արահետը կտրվում էր:

Պիտի ոստնեիր:

Ոտդ թե չհասներ կամ, ասենք, կին թե երեխա լինեիր ու ճաղապատ էդ շառավիղ-փոսին թե կանգնեիր՝ ճաղերը ոտիդ տակ հաճույքով զսպանակում էին:

Ճաղերի արանքը բարձրակրունկով կնոջ ոտն աքցանում էր:

Օպերայի բակ մտնելիս մի քիչ ճիգ գործադրելու կարիք, մի թեթև դժվարություն հաղթահարելու հանգամանք այդպիսով, որպես խորհրդանիշ, պահպանվել էր:

 

՜՜՜՜

Վարոսը գնաց դեպի Սպենդիարյանի գերեզմանը:

Կողքը մետրոյի օդանցքի պես մի մեծ օդամուղ սարք էր:

Վարոսի աչքին գերեզմանը տեղափոխել էին:

Բայց ուրիշ փաստ ինքը չուներ:

Հաստատող էլ չկար:

Ողջ քաղաքը, ողջ երկիրը մոռացել էր, որ էդտեղ Սպենդիարյանի գերեզման կա:

Ամեն ինչ հիշում էին, իսկ դա մոռացել էին:

Մակոնդոյան ամնեզիան պատել էր քաղաքին:

Ամեն ինչ, իհարկե, չէին հիշում:

Միայն որոշ բաներ:

Բայց դա էլ էր երևի շատ:

Ախ ինչու ես մանկուրտ չեմ, ախ ինչու դու մանկուրտ չես, երևի մտածում էին աներձագերը:

Որ Սպենդիարյանի աճյունն այստեղ է՝ համենայն դեպս իսպառ մոռացել էին:

Չնայած հեռուստացույցով մի անգամ ցույց տվեցին:

Մոռացել էին՝ բայց ոչ բոլորը:

Գերեզմանին թոշնած ծաղկեփունջ կար դրած:

Վարոսին չգիտես ինչ պատահեց:

Քիչ էր մնում ծաղկեփունջը վերցներ:

Պատկերացրեց որ կողքով աղջիկ անցնելուց լինի՝ փունջը նրան կմեկնի ու կվախեցնի:

Չվերցրեց:

Փոխարենը պատկերացրեց, ինչպես է Սպենդիարյանի աճյունը ներքևից, ավտոկանգառի խորքերից նայելիս՝ օդում կախված ճոճվում նրանց գլխին:

 

՜՜՜՜

Գարնանային մի օր մի՛ անձրև պայթեց, մի՛ անձրև:

Վարոսը Թումանյանի վրա էր:

Ավտոկանգառի ելքից ներքև նայեց՝ տեսնի Մամուռն ափերից դուրս է եկել ու կանգառը ողողել:

Ուռա՛:

Ավտոները մնացել էին մեջն ու էն նեղ միջանցքով չէին կարողանում դուրս գալ:

Ջուրը եկել նրանց խեղդել էր ու դեռ բարձրանում էր:

Վարոսը չարախնդության հաճույքից տռճինկ տվեց ու սևեռուն նայեց կողքին կանգնած միլիցուն:

Դե փորձիր արի կպիր:

Էս էլ հո ես չեմ, Մամուռն է, եղբայր, Մամուռը:

Դու վայ թե գաղափար էլ չունես, թե Մամուռն ինչ է:

Դու ինչ իմանաս, որ էստեղ գետակ էր հոսում:

Ու եթե Կարապի լիճն էդքան գեղեցիկ չլիներ:

Ու եթե Թամանյանն էդքան հանճար չլիներ:

Ու եթե Օպերան էդքան հանճարեղ չլիներ՝ ափսոս կլինեին այդ գետակն ու վերևի խաղողի այգիները:

Որտեղ ապրում էին Վարոսի հոր մանկության ընկերները:

Իսկ հետո այն նստարանն էր՝ որի շուրջ ռազբիրատներ էին իրենք անում դպրոցական վախտով:

Ու հետո աղջկա էն  արձանը դրվեց:

Ու ափսոս կլիներ Սայաթ-Նովա պողոտան, որ այգիների ու սեփական տների տեղ դրվեց:

Ու Թուրքի թաղը՝ որ քանդվեց Աղեղնաձև զբոսայգին կառուցելու խաթր՝ ափսոս էր:

Որովհետև ինչքան էլ դա կապ չուներ՝ այդ թաղի քանդելը Մադինե խանըմն արդեն որպես 1988-ի սկիզբ ընկալեց ու մեկընդմիշտ նեղացավ:

Ու արդեն վաղուց նախօրօք գիտեր, որ 1988 է լինելու ու ինքը փախնելու է:

Տուն-տեղ թողած:

Թուրքի թաղը և՛ ափսոս էր, և՛ ափսոս չէր:

Քանի զբոսայգին նոր էր, թարմ ու սիրուն՝ ափսոս չէր էդքան էլ:

Կանադայից բերած թթենիներ էին տնկել՝ գլխիվայր:

Սաղարթը ներքև՝ արմատները վեր:

Էդ զբոսայգում էր՝ որ ութսունականների մեջտեղը առաջին շուրջօրյա կաֆեները հայտնվեցին:

Կարելի էր ամառվա գիշերը ժամը չորսին գնալ ու կոֆե խմել:

Ուսանող Վարոսն ընկերների հետ մեկ-մեկ գնում էր:

Գիշերը կոֆե խմել կաֆեում՝ ազատության հոտը, սովետի մոտալուտ կործանման հոտը, արմունկն ազատ շարժելու մասշտաբը դա էր:

Ու Տիգրանյանի թե Ֆրիկի արձանն էր լավը, ու լիճը, ու ժամո լինելուց հետո՝ կողքի թփուտներում համբուրվելն էր ճիշտ:

Թփուտներն այդ հետո կտրեցին «ճոռնի» էն տաճարը կառուցելու համար:

Ու Ֆիզկուլտ ինստիտուտի դեմի էն աժդահա շատրվանը տհաճ չէր թվում:

Շուրջն ամեն տեսակ անկապ կաֆե-ռեստորանի շինություն չկար դեռ տնկված:

Էն ժամանակ էլ լիքը բան կար, որ կյանք էր քերծում:

«Կռազի կուզով» «Ռոսիա» կինոթատրոնն ու «Զվարթնոց» օդակայանը, որ մինչև հիմա մարդ կա դուրը գալիս է:

Կամ «կրծած կուկուռուզը»:

Կարող էին հետաքրքիր շինություններ լինել:

Ցեմենտ-բետոնի գողացված մասն այդ կառույցներն իսկույն բերում էր մաշված կիսափլատակի տեսքի:

 

՜՜՜՜

Թումանյանի ու Սպենդիարյանի արձանները ետ բերին:

Ու երեխեքը հիմա ազատ ու հաճույքով էլի մագլցում էին նրանց պատվանդանների վրա:

Ինչպես հիսուն, քառասուն, երեսուն տարի առաջ:

Բայց պատվանդանի կարմիր մարմարի գույնը փոխված էր:

Խունացած, սպիտակած:

Երևի բեռլուսկոնները թանկ մարմարի տեսակը փոխարինել են էժանով:

Թանկը ծախել Պարսկաստան կամ Թոխմախում սեփական ծնողների երեքհարկանի շիրիմները կառուցապատել:

Գոնե արձանները հետ բերին:

Դե հիմա Թամանյանը հո չէր հաշվի առնելու, որ յոթանասուն տարի հետո Օպեռայի տակ փոս են փորելու՝ որ ավտոկայանատեղ դարձնեն:

Սպենդիարյանին այդտեղ թաղողները հո գուշակ չէին, որ դա հաշվի առած լինեին:

Քաղաքը պիտի զարգանա, չէ՞:

1.  Մարտի երկուս

Վարոսը ձեռքերը թափահարելով քայլեց Օպերայի բակով, հրապարակով, մի արձանից մյուսը, հետո դեպի Օպերայի պատը:

Այն լուսամուտափոսը, որի մեջ փոքր ժամանակ ինքն իր առաջին երկուակնանի «առլյոնըկ» հեծանվի հետ ընկել էր՝ դեռ կար:

Վարոսը հիշեց, ինչպես էր ինքն ընկնում դրա մեջ:

Կրկնեց ընկնելու շարժումները:

Օպերայի պատը շոշափեց:

Մարդ կա՝ ասում է «ստալինյան անտիկա» է, թե ինչ:

Չեն հավանում ճարտարապետական տեսակետից:

Վարոսն աղոտ հիշում է, որ Թամանյանը դա որպես Օպերա չէր նախագծում, այլ որպես շքերթների պալատ:

Ժողովուրդը պիտի կողքում գտնվող մի մուտքից՝ մի մեծ դարպասից մտներ:

Մյուսով դուրս գար:

Կառավարությունը պիտի իհարկե բեմում նստած լիներ:

Որպես ստառլետկա:

Իսկ նոմենկլատուրան (որին ժողովրդի մոդել էին համարում երևի)՝ դահլիճում:

Հետո ինչպե՞ս Օպերա դարձավ:

Թամանյանի մահից հետո՞:

Վարոսը չէր հիշում:

Փոխարենը՝ ինքն իր հեծանվով մի քառասուն տարի առաջ ընկավ այդ լուսամուտափոսի մեջ:

Ու էդպես էլ դուրս գալ չզորեց:

Ինչպես եթե հարևանուհուդ սիրահարվես երկրորդ դասարանում:

Ու ողջ կյանքդ վարի գնա:

Եթե կարողանար բան-ման տանել իր հետ գերեզման՝ Օպերան կտանե՞ր:

Չէ, չէր տանի:

Հո ժողովովրդին չի՞ զրկելու հրաշքից:

Բա որ սա է՞լ որոշեն ծախել:

Հուսով եմ չեն որոշի:

Առնող չի լինի:

Վատ մտքերն իր մտքով երբ անցնում են՝ երբեմն կատարվում են:

 

՜՜՜՜

Մարտի մեկի գիշերը պողոտայում, մզկիթի դեմը կանգնած, կրակոցներից էր պատսպարվում:

Աչքն ընկավ դիմացի Փակ Շուկային:

Վիտամինները դեռ վրան էին:

Ոսկեզօծ դուռը՝ փակ:

Էդ անպատեհ պահին Վարոսի մտքով մի անկապ միտք անցավ:

Խանութների փշրվող ցուցափեղկերն ու սադրիչ խուժանի կողմից շուռ տրվող ու հրկիզվող ավտոները՝ հեչ:

Վերջն այն է լինելու, որ Փակ Շուկան անհետանա:

Թե ինչու՝ ինքն էլ չգիտեր:

Թե ինչպես՝ մտքովն էլ չէր անցնում:

Օդակայանից մեքենայով քաղաք գալիս՝ թունելից դուրս գալու ու մի վայրկյանում այլևս քաղաքի ծայրամասից ուղիղ կենտրոնում ժողովուրդը չէր հայտնվելու:

Որովհետև նշանը՝ որ ահա հասանք, Փակ Շուկան էր:

Փակ Շուկան չլինի՝ կենտրոն էլ չի լինի:

Ծաղիկն ու զամբյուղը շեմին:

Ավելները վերևը:

Միսը վերջում:

Բաստուրման նախավերջում:

Քաղցր սուջուխի շարանները սկզբում:

Միրգն աջ կողմում:

Պանիրն ու մալական աղջկա թթուն ձախ կողմում, ճամփի վրա:

Շատրվանի շուրջ՝ խաբուսիկ չեխական տեսքի, գժի թանկության ու երբեմն ոչ այնքան համեղ միրգը:

Այլևս չէր լինելու:

Սովետից ի վեր՝ այդ շուկան այլևս լիքը չէր լինում:

Սովետի վախտ էր, հայրիկի հետ գալիս էին:

Բեժ թղթի տոպրակներն առնում:

Հատը տաս կոպեկ:

Տոպրակների թուղթը տարեցտարի բարակում էր:

Վերջին տարիների տոպրակներն արդեն էլ չէին դիմանում՝ ճղվում էին:

Ինքը մի անկյունում կանգնում մսով կարկանդակ էր ուտում:

Թեև ասում էին միջի միսը միս չի:

Բայց հայրիկը հոտ էր քաշում, ինքն էլ կծում, փորձում՝ հետո իրեն տալիս:

Համով էր, թեթև ձեթի մեջ արած:

Հայրիկը գնում էր վազվզելու հրմշտոցի մեջ:

Սովետից հետո կիսադատարկվեց ու թանկացավ:

Մեկ ա հյուրերը գալիս մտնում՝ շշմած դուրս էին գալիս:

Կուշտ:

Աչքն ու բողազը լիացած:

Արտասահմանցի աղջիկները:

Սիրաշահությունից, չրից ու ալանիից ուռած:

Շատ-շատ Գումի շուկան մնա:

Վայ թե Կոմիտասինն էլ քանդեն:

Չէ որ գեղեցիկ է:

Թեև գեղեցիկ չէ:

Մերկացած կմախքը փողոց շպրտեն:

Խժռած կողակի ողնաշարի պես:

Մսխած:

Այնպես արա որ իմ մտքով անցածները չկատարվեն, շշնջաց Վարոսը:

Օպերայի բազալտն ամբողջ ափով շոշափեց:

Ինչ հիմարություն ասես կարար մտքով անցկացներ:

Չափ ու սահման չկար իր անպատկառ մտքին:

Էլ հրաբուխ՝ Սևանից ժայթքող:

Էլ կտտանքի մասնագետ հայ աղջիկ միլիցա:

Էլ Փակ Շուկայի վերացում:

Էլ մատակարար աներձագ:

Էլ Օպերայի կալանք:

Էն որ 88 թե 89-ին ռուս զինվորներն էին կալանել՝ հաշիվ չէր:

Կարճ ժամանակով էր:

Գիտեին, որ վերջը մերն է լինելու:

Վերջը մերը եղավ:

Ահա քեզ, տատիկ, և մերական վերջ:

Սրա վերջը երբևէ չի՞ լինելու:

Վերջը երբևէ մերը չի՞ լինելու:

Վերջի մերը երբևէ չի՞ լինելու:

Ցեպիտ են տվել:

Կոկորդը բռնեց:

Նայեց երկինք:

Զուտ անամպ նոյեմբերյան գիշեր էր:

Աստղ՝ ցուրտի ու մութի տարիներին ավելի կար:

 

1.  Արիա

Օպերայի ներսից կանացի մի կարճ ռուլադ հնչեց ու հանգավ:

Վարոսը ծիծաղեց ու մի անգամ էլ քարը շոշափեց:

Ռուլադը վերադարձավ:

Ամրապնդվեց:

Հստակվեց:

Դարձավ ուժեղ:

Սարսափելի, տխուր մի արիա:

Վարոսը չէր հասկանում, բայց զգում էր, գիտեր. կինն ուզում էր իր երեխեքին սպանել:

Հետո խարույկ էր ելնելու:

Դրանից էլ հեռու:

Էդ էր պակաս:

Վարոսը գժի պես քարն էր շոյում:

Մատները վրով գորովանքով սահեցնում:

Հետո դադարեց:

Արիան հանգավ:

Երգչուհու անունն ի՞նչ է, մտածեց Վարոսը:

Լավ կլիներ՝ Մարիա լիներ:

Կսազեր:

՜՜՜՜

Էլ պրծում չկա:

Քաղաքն անընդհատ փոխվելու է:

Ե՛վ աշխարհի ժամանակն է այդպիսին:

Ե՛վ լճացման դար չէ:

Ե՛վ վլասծն ուզում է ինքն իրեն՝ իր ժամանակավոր հնարավորությունը՝ ժողովրդին սյուրպրիզ անելու, ըմբոշխնել:

Էդ լճացման ժամանակ էր, որ փոփոխությունն էնքան դանդաղ էր, որ կարելի էր չնկատել:

Կամ՝ ուրախանալ, երբ լինում էր:

Քննադատելիս՝ դիպուկ կատակ անուն դնել, ասենք «ադի-բուդի»:

Հիմա պրոեկտի դար է:

Վլասծն ամեն օր, բացի մեռելոցի օրերից՝ ժողովրդին սյուրպրիզ է մատուցելու:

Մի քանդակ:

Մի համերգ:

Մի ապօրինի առանձնատուն:

մի ծուռտիկ շուշաբանդ:

Մի քանդ:

Մի սպա՞նդ:

Ակտիվ վլասծը վտանգավոր բան է:

Չես հասցնում համակերպվել՝ էլի փոփոխություն:

Հենարան չի մնում:

Հենարանդ դառնում է բլիթ:

Ուր որ է ոտքիդ տակիցը դուրս կքաշեն:

Սպենդիարյանի աճյունի հետ միասին կգլորվես տարտարոս:

Արաբաթուրքական շուկան արագ է փոփոխվում:

Էսօր մի ապրանք՝ վաղը ուրիշ:

Էսօր էստեղ են ծախում՝ վաղը էնտեղ:

Էսօր մի կիոսկ՝ վաղը մեկէլ:

Բա մայրաքաղաքի կենտրոնը, առանցքը հաստատուն չլինի՞:

Մնայուն, դարավոր, դարեդար:

 

՜՜՜՜

Էս ու՞մ է ինքը ասում:

Վլասծի՞ն:

Վլասծն իր մեկուսացումը Վարոսից կատարելագործում էր:

Առանձնանում, շտապում, փախչում:

Ձև թափում թե լավ էլ հասանելի է՝ որ էլ ավելի մեկուսացած լինի:

Վարոսը չէր պատրաստվում նրա հետևից ընկած վազել:

Գիտեր որ նրա ուզածն էլ հենց դա է:

Որ իր լեգիտիմությունն ապահովի:

Իր շենքն ու քանդը լեգիտիմացնի:

Ասի տեսա՞ք ոնց է Վարոսը հետևներիցս ընկած բան բարբաջում:

Բա որ մենք վլասծը չլինեինք՝ կբարբաջե՞ր որ:

Ուրեմն մենք ենք վլասծը, չէ՞, միակ ու անկրկնելի:

Սրանք ազնիվ բուլտերյեր ոստիկան չեն, որ աչքդ փախցնես՝ թողնեն անցնես:

Աչքդ փախցնես-չփախցնես՝ ետևիցդ հասնելու են, հպատակություն պահանջեն:

Կամ էլ թող գնա:

Գոնե մի օր շունչը ետ բերելու շանս տան, նոր արձան չդնեն, ռոք համերգ չկազմակերպեն:

Վարոսն ախր, գուցեև ավաղ, դեռ չէր մեռել:

Համենայն դեպս ոչ լրիվ:

Ոչինչ, դեռ չմեռանք, մտածեց Վարոսը:

Դեռ չենք մեռել:

Չմեռանք էս էլ տեսանք:

Ես տեսել եմ սկիզբն ու գուցե տեսնեմ վերջը, մտածեց Վարոսը:

Հետո կրկին ասաց Օպերայի բազալտին շշուկով. «չթողնես որ տենց լինի»:

 

1. 24.                      Թուք ու բլիթ

Կողքից տղերք անցան:

Օպերայի մեջ կողքի մուտքից ապաստանած էն կիսաթաքուն ակումբից էին դուրս եկել:

Տարօրինակ ձևի իրեն նայեցին:

Մի լիաթոք թքեցին բլիթի վրա:

Մի քիչ Վարոսի կողմ:

Բայց մի քիչ չէ:

Որ անորոշ լինի՝ իր վրա են թքում թե ուղղակի որովհետև թուք է կուտակվել բերնեքումը:

Կուզի իր վրա վերցնի՝ թող վերցնի:

Թե այդքան զգայուն է՝ իր գործն է:

Մենք մեր թքի տերն ենք:

Էս ինչ է անում էս ապուշը՝ լուսամուտալյուկին հենված:

 

՜՜՜՜

Վարոսի տասնյոթ տարին որ լրացավ՝ կիթառով ինքն ու Լևոնը գիշերվա երկուսին եկան էստեղ:

Թումանյանի պատվանդանին նստած՝ զրնգացնում էին:

Միս ու կարագ չկար ու հույս էլ չկար, որ կլինի:

Իրենք պիտի պատմությունից հավետ դեն նետված ապրեին:

Բայց լավ էր:

Տանը իր կենացը գինով էին խմել:

Բերանը լիքը թուք կար:

Թքեց:

Լևոնն ասաց գիժ ես ինչ ես:

Բա էստեղ կթքե՞ն:

Դու կուզեի՞ր որ քու տան մեջ մեկը գար թքեր:

Ով կիմանար որ կյանքն էսպես կդասավորվի:

Չնայած շատ վատ էլ չի դասավորվել:

Կանգնած է Օպերայի բակի մեջտեղ:

Կուզի էս կողմ կգնա:

Կուզի՝ էն կողմ:

Կանգնած է արհեստական հրապարակի վրա:

Մի մեծ բլիթի:

Որի տակը բեռլուսկոնյան ավտոկանգառ է:

Որի սխեման Մեդվեդևը որ եկավ՝ իրեն իսկույն բացատրեցին:

Միտինգների տեղը շինարարություն սկսել:

Մի՞թե  քեզ դա չեն սովորացրել, պարոն Մեդվեդև:

Բոլոր դասագրքերում դա կա:

Ե՛վ հաճելի է, և՛ օգտաբեր:

Ե՛վ դեմոկրատիան է դրսի հյուրերին թվում տեղում:

Ե՛վ բեռլուսկոնիան է անխափան զարգանում:

Միտի՞նգ, ի՞նչ միտինգ, ուղղակի շինարարություն է:

Օպեռայում, Մայակովսկու հրապարակում, էլ ուր որ միտինգի վտանգ առաջանա:

Լուբյանկայու՞մ, իսկ ինչի՞ չէ՞ որ:

Ռեմոնտ:

Որ ոստիկան չծախսես:

Ռուս-էրմենի բհայ-բհայ:

Մենք փոքր ենք՝ բայց մենք էլ քեզ խելք սովորեցնելու բան ունենք:

՜՜՜՜

Օդում կախված, ավտոների գլխներին կախված այդ բլիթի վրա Վարոսը մի քիչ պարեց:

Սպենդիարյանի գերեզմանի կողքը:

Որի տեղը ոչ ոք չգիտեր:

Ու որի բազմաչարչար աճյունը դամոկլյան սրի պես կախված էր տակը՝ ավտոկանգառ մտնող անտեղյակ ավտոների գլխին:

Մի օր տեսնես ում գլխին էր պայթելու:

Գուցե էս անցնող-թքող տղերքից մեկի:

Աստված իրա սիրուն կնկան-էրեխուն, իրա համեստ աշխատասեր մամային, իրա հայթայթող, գող բայց արդար պապային է՛լ բեթարից ազատի:

Վարոսն ամբողջ ուժով օդ ներս քաշեց:

Տախացավ:

Ուռեց:

Հոխորտաց:

Անտառս մի՛ ապականեք, փնթփնթաց:

Մի օր խռռացնելու էր ու սատկի ուժասպառությունից:

Ստուգայց, կոնտրոլ, օտէկա:

Դեպի քաղաքի ողնաշար տանող նյարդ:

Ուղեղ չկա՝ մենակ օղողն ա մնացել:

Ուղեղը հաբռգել է:

Ուղեղը չվել ա:

Մոսկվա, Տաշքենդ, Լոս, Մոնակո, Ուսսուրիյսկ, Կալինինգրադ:

Իսկ թե ոչ՝ թքում է ոտքերիդ տակ ու կողքով անցնում:

Որբ ջան:

 

1. 25.                     Սքեյթբոմժդ

Կլուբից նոր դուրս էկած կատարները տաք, քֆուր-քյաֆարով Օպեռայի բլիթի վրով դոշների խաչները ճոճելով անցնող տղերքն էն տեսնեն՝ մեկը վազեց էրկու արձանի մեջտեղն ու իրան բառիս բուն իմաստով գեդին զարգեց:

Չոքեց ու ճակատը գեդին խփեց՝ նամազ անելու պես:

Կեղտոտ ասֆալտը բանծիկ արած շուրթերով հնազանդ պաչեց սև սապոգի ծեր պաչելու պես ու հետո լըզեց ոնց որ կավիճ լըզելուց ըլներ:

Կռապաշտ կոտոշը:

Մնում էր մեր թքած տեղը լըզեր:

Ասֆալտը լեզուն քերծեց ու արյունոտեց:

Բերնից ջրվեժի պես արյուն հորդաց:

Չհասկցան թե էս մարդուն ինչ պատահեց:

Ասֆալտի վրա ոչ մի կավիճ չկար, կլաս արդեն վաղուց էրեխեքը չեն խաղում էս դարուքաղաքում:

Մոռացել են էլ թե ինչ ա:

Քաղաքը համեմատաբար խաղաղ էր:

Մեծամեծները քաղաքում չէին՝ որ ցերեկով հերթական տոնը կազմակերպած լինեին ու դասատու-ձիրեկտորների էրեխեքին կիսազոռով Օպեռա բերած:

Որ գունավոր կավիճներով սուտի-մուտի նկարներ նկարեն ու հետո ծելեվիզրով էդի ցույց տան:

Ասենք, որ տենց բան էղած ըլներ էլ, ինսպեկտորը մեկ ա կավիճ լըզել չէր կարենալու:

Էս ժամին իր չոքած տեղը տախտակամած էր լինելու, վրան՝ խլացուցիչ ռոք բանդ, շուրջը՝ դոփող ջահել խառնամբոխ:

Ասֆալտը, որ համբուրում էր՝ հնի համեմատ ցելկա էր:

Հին ասֆալտը չէր՝ Վարոսի սերնդից մի երեք սերունդ վերև ու ներքև՝ երեխեքի կավճե կլասերով թունդ պատված:

Տիգրան Պետրոսյանի մրցամարտին, 1965-ին ու 1988-ից սկսած հայ ժողովրդի մեծ մասի կոշիկի պադոշը տեսած:

Սարյան, Մինաս, Քոչար, Հրանտ ու հազար ու մի այլ մեծամեծի կրունկով հուպ տրված:

Բայց արդեն սրա վրով էլ ով ասես չէր անցել:

Լավ ասֆալտ էր, համեղ, հոտավետ, ժողովրդի ու երեխեքի կոշիկի ներբաններով լավ հունցված:

Չոքել, լզում, բերնով արյունախառն անհասկանալի բառեր էր մռթմռթում:

Գառլախ, վլասծ, բլիթ, քանդուքանդակ, գերեզման, տգեղիկ, մայրաքաղաք, ցավդ տանեմ, Մարիա:

Ճակատը տալիս էր բլիթին: Ասֆալտի ստրուկտուրան ճակատին էր դաջվում:

Էնքան ուժեղ էր զարնում, որ տղեքի մտքով անցավ՝ բա որ էս իտալացիների արածը չդիմանա ու փոս ընկնի, իրանք էլ սաղով միասին գլորվեն ավտոկանգառի բեհեզդեբու՞ղ:

Բայց չէ, ինքն ինչքան էլ սիրեր էդ բլիթը, էս քաղաքը՝ իրա չափը գիտեր:

Վնաս տալու չափ գլուխը գետնին չէր զարնելու:

Ինչքան էլ թքեին-թքոտեին:

Ի տարբերություն աներձագերին:

 

՜՜՜՜

Մթանը մեջ մի էրեխա իրա սքեյթբորդով թափով էկավ էդ մարդուն չտեսավ ու քիչ մնաց իրան խփվեր:

Վերջին պահին սքեյթբորդից մի կողմ ցատկեց ու սքեյթբորդն առանց իրա, աղմուկով առաջ սլացավ:

Թումանյանի պատվանդանին դիպավ, շուռ եկավ:

Ետևի ձախ ակը դեռ երկար խալաստոյ պտտվում էր:

Երեխան կանգնել, մատը բերանը կոխել ու բութ հայացքով անթարթ նայում էր կզած որբ ինսպեկտորին:

Գիժ ձյաձյան չվերցնի՞ հիմա էլ սքեյթբորդիս պադոշը պաչի:

Գնա, գնա, բաբո, մտածեց երեխան:

Ո՞րն է, բեբո, հիշեց երեխան:

Գնաց սքեյթբորդը վերցրեց ու ետ-ետ նայելով՝ դանդաղ հեռացավ:

Ձյաձյան վերջը վեր կացավ:

Արյունոտ բերանը ձեռով սրբեց:

Արյունոտ ձեռքը սև վերարկուին քսեց:

Ձախ արմունկն ամուր սեղմեց կողին ու կուզեկուզ, թեթև կաղալով հեռացավ:

Գիշերները քաղաքով ազատ թրև եկող ինսպեկտոր շան պես:

Գզգզված, մի քիչ ծեծված բայց դեռ առույգ:

Աղբակույտից աղբակույտ ճամփորդող:

Փողոցներն ըստ լուսաֆորի, ակուռատնի անցնող:

Վրան ավտո գալուց՝ գռմռացող, լնդերը ցույց տվող:

Կողք-կողք քայլող, ետ-ետ նայող:

Խունջիկ-մունջիկ:

Պրոֆեսիոնալ մուրացիկ էսօրվա ռեյսին չհանդիպեց, մտածեց Վարոսը:

Ոչինչ, թող գոնե ժողովուրդը մի հատ տգեղ, կեղտոտ, հոտավետ բոմժ տեսնի:

Սիրտը հովանա, կարոտն առնի:

Մի Կարաբալա, մի Վարոս, քարվան կտրելու մի գիշեր:

Սպիտակ ծով շալ:

Ճմռած մանուշակի թաց հոտ:

Կինոյի անհայտ վերնագիր:

 ԳԵՎՈՐԳ ՏԵՐ -ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ